اين كتاب جامع همه نظرات و فتاواى آن مرجع است و در آن جديدترين فتاواى ايشان ذكر شده است. در اين اثر همه مسائل مرتبط با حج و عمره بيان شده است.
مخاطبان اين اثر، عموم مردم، به‌ويژه زائران كعبه هستند.
در اين كتاب، در مجموع به تعداد هزار و چهارصد (1400) مسئله و استفتاى شرعى پاسخ داده شده است. كتاب حاضر، از مقدمه محقق و متن اصلى (شامل 16 فصل) تشكيل شده است. روش نویسنده در اين كتاب، پژوهش فقهى غير استدلالى است و از ذكر ادله احكام خوددارى ورزيده است.
درباره محتوا و ويژگى‌هاى اين اثر، نكات زير گفتنى است:
محقق (ابوالقاسم عليان نژادى) در مقدمه‌اش كه آن را در تاريخ 22 ارديبهشت 1383 در حوزه علميه قم نوشته، در مورد سير تاريخى پيدايش اثر حاضر چنين آورده است: بخشى از نظرات فقهى حضرت آيت‌الله مكارم شيرازى پيرامون مناسك و اعمال حج، براى نخستين بار در كتاب «تعليقات على العروة الوثقى» به زبان عربى منتشر شد، سپس به صورت كامل‌تر و فراگير، به‌گونه‌اى كه عمده احكام حج و عمره را در بر داشت، در كتاب «مناسك حج» معظم‌له انتشار يافت. در مرحله بعد و به پيشنهاد سازمان حج، معظم‌له بر مناسك حج امام خمينى(رض) كه از جامع‌ترين مناسك‌هاى حج به زبان فارسى محسوب مى‌شود، حاشيه زدند كه ابتدا حواشى مزبور به‌صورت مستقل و سپس در پاورقى كتاب مذكور و به‌همراه حواشى سه تن از مراجع بزرگ تقليد، آيات عظام خوئى، گلپايگانى و اراكى(رض) چاپ و در اختيار علاقه‌مندان قرار گرفت. پرسش و پاسخ‌هاى جديدى كه از محضر معظم‌له شده بود نيز به نام «استفتائات جديد» به علاقه‌مندان عرضه شد كه بخشى از كتاب مذكور در مورد مسائل مهم حج است. دو موضوع «قربانى» و «رمى جمرات» پس از تحقيقات گسترده و با عرض فتاوا و نظرياتى جديد، در دو كتاب مستقل به نام «رمى جمرات» و «حكم الأضحية في عصرنا» به زيور طبع آراسته گرديد. پراكندگى فتاواى معظم‌له در مورد مناسك حج در كتاب‌هاى مذكور، تغيير فتوى در برخى از مسائل و تضاد ظاهرى برخى از مسائل كه در كتاب‌هاى مذكور آمده بود و امور ديگر، سبب تأليف كتاب مستقل حاضر شد كه با مشورت و اشراف ايشان به سامان رسيد… نگارش و تنظيم كتاب حاضر در عصر پنج‌شنبه 1380/7/7 شروع و در تاريخ 1383/2/22 پايان يافته است.
نویسنده با بيان اينكه حج يكى از اركان مهم اسلام و از بزرگ‌ترين فرائض دينى است، به اسرار اين فريضه الهى پرداخته و چنين نوشته است: بدون شك ثواب‌هاى عظيم و فوق‌العاده‌اى كه براى حج در روايات آمده و همچنين كيفرهاى سختى كه براى ترك آن در قرآن مجيد و روايات اسلامى ذكر شده، همه به‌خاطر اسرار و فلسفه‌هاى مهمى است كه اين عبادت بزرگ اسلامى دارد. قرآن مجيد در يك جمله كوتاه و بسيار پرمعنا، درباره حج مى‌فرمايد: «لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ»؛ «(مردم را دعوت به حج كن) تا شاهد منافع گوناگون خويش باشند».
او سپس چهار حكمت را براى اين واجب بزرگ برشمرده است: 1. تربيت نفوس و تهذيب اخلاق و تقويت پايه‌هاى تقوا و خلوص؛ 2. آثار سياسى (عزت مسلمين و تحكيم پايه‌هاى دين و وحدت كلمه، و مايه قدرت و شوكت در برابر دشمنان و برائت از مشركين جهان)؛ 3. آثار علمى و فرهنگى (مبادله اطلاعات و دانستنى‌ها در تمام زمينه‌هاى دينى و علمى و آگاهى از وضع همه مسلمين جهان)؛ 4. فلسفه اقتصادى (افزايش آگاهى و باور به ضرورت استقلال اقتصادى و قطع وابستگى به دشمنان اسلام).
حج يكى از اركان دين اسلام و از ضروريات آن بشمار مى‌رود و ترك حج با اقرار به وجوب آن، براى كسانى كه مستطيع هستند، از گناهان كبيره محسوب مى‌شود و انكار آن، در صورتى كه انكاركننده علم به ضرورى بودن آن داشته باشد، موجب كفر است.
استطاعت به چند چيز حاصل مى‌گردد: الف)- داشتن زاد و توشه و آنچه مورد نياز او در سفر و به هنگام بازگشت است (استطاعت مالى)؛ ب)- داشتن جواز سفر و نبودن مانعى در راه و عدم خوف بر جان و مال و آبروى خويش (استطاعت طريقى)؛ ج)- داشتن توانايى جسمانى براى انجام اعمال و مناسك حج (استطاعت جسمانى)؛ د)- داشتن وقت كافى براى رسيدن به مكه و انجام اعمال حج (استطاعت زمانى)؛ ه)- داشتن مخارج زندگى همسر و فرزند و كسانى كه خرج آنها در طول مدت حج شرعاً يا عرفاً بر او لازم است؛ و)- داشتن مال يا كسب و كار يا شغلى كه بعد از بازگشت بتواند با آن زندگى كند.
بر هر مكلفى واجب است قرائت نماز خود را ياد بگيرد؛ يعنى حمد و سوره و ساير ذكرهاى نماز را به‌طور صحيح بخواند؛ ولى اگر به علت بيسوادى يا علل ديگر، بعد از تلاش لازم نتوانست قرائت را به‌طور كامل بخواند، همان مقدار كه مى‌تواند كافى است و اگر مى‌تواند ياد بگيرد، اما كوتاهى كند، معصيت نموده است؛ ولى اگر وقت تنگ باشد و فرصت براى ياد گرفتن نباشد، بايد به همان مقدار كه توانايى دارد نمازها و از جمله نماز طواف را بخواند و نايب گرفتن لازم نيست.
پنجمين واجب از واجبات حج و دومين واجب از واجبات منى، قربانى است. بهترين قربانى، شتر و متوسط آن گاو و ساده‌ترين آن گوسفند است و غير از سه حيوان مذكور كفايت نمى‌كند و تنها بر كسانى واجب است كه حج تمتع به‌جا مى‌آورند و بر غير آنها واجب نيست.
مسلمانان بايد كارى كنند كه گوشت‌هاى قربانى از بين نرود و مجبور به سوزاندن و دفن كردن آن نباشند؛ زيرا اين كار اسراف و حرام است و ادله قربانى شامل آن نمى‌شود و چنانچه مستحقينى در منى يافت نشوند، لازم است آن را به ساير بلاد اسلامى ببرند و به فقرا و مؤمنان بدهند و يا پول آن را كنار بگذارند و هنگام بازگشت در محل خود قربانى كنند و يا با دوستان خود هماهنگ كند كه در همان روز بعد از رمى جمره قربانى كنند و هريك از اينها كافى است.
استفاده از وسايل ماشينى براى ذبح حيوانات مانعى ندارد، ولى شرايط ذبح شرعى مانند رو به قبله بودن و بسم الله گفتن و غير آن بايد رعايت شود.
نماز خواندن با اهل سنت و شركت در جماعات آنها در ايام حج و مانند آن، براى حفظ وحدت مسلمين از مستحبات مؤكد و موجب تقويت صفوف در برابر دشمنان است و در روايات معصومين(ع) تأكيدات فراونى درباره آن شده است و چنين نمازى كفايت از نماز واجب مى‌كند و اعاده آن لازم نيست.
از آنجا كه از جمله مستحبات مؤكد اين است كه زائر هنگام برگشتن از مكه، به مدينه طيبه برگردد تا به زيارت حضرت رسول(ص) و حضرت صديقه طاهره(س) و ائمه بقيع(ع) مشرف شود، محقق محترم در پايان كتاب، متن زيارت‌نامه‌هاى آن بزرگواران را آورده است.
