۱پرسش: چرا برای اثبات هلال ماه جدید به قول رصد شناسان ثقه نمی توان اعتماد کرد، در حالی که این دانشمندان در محاسبات نجومی از قواعد علمی معتبر و محاسبات ریاضی بسیار دقیق استفاده می کنند و احتمال خطا در محاسبات آنها بسیار ناچیز است. رصد شناسان خبره جدولهای نجومی متعددی ارائه داده اند مانند: زمان طلوع و غروب خورشید و زمان داخل شدن ماه در محاق و مدت زمان قابل رؤیت بودن و زمان خروج از محاق و همچنین ارتفاع ماه نسبت به افق و غیره. لازم به ذکر است رصد این ستاره شناسان همواره بر اساس معلومات دقیق و اطمینان آور استوار است و هیچ گاه ظن و گمان در محاسبات آنها جائی نداشته است، با توجه به مطالب فوق چرا نمی توان به پیش بینی های منجمین برای اثبات هلال ماه جدید اعتماد کرد؟
پاسخ: از ادله شرعی استفاده می شود که شروع ماه قمری جدید منوط به ظهور هلال در افق جایی است که مکلف موجود است به طوری که در صورت مساعد بودن شرایط جوی و نبودن موانع خارجی مانند ابر با چشم عادی و غیر مسلح قابل رؤیت باشد، و اما صرف تولد هلال و بودن آن در افق به نحوی که اصلا قابل رؤیت نباشد یا فقط با چشم مسلح مانند دوربین و تلسکوپ قابل رؤیت باشد، کافی نیست.
بنابراین اِخبار رصد شناسان از تولد هلال و خروج آن از محاق برای حکم به دخول ماه قمری جدید مفید نیست هر چند براساس محاسبات ریاضی قطعی باشد.
واما اِخبار آنها از امکان رؤیت هلال با چشم غیر مسلح در مناطق معین یا در تمام مناطق و یا امکان رؤیت در صورت مساعد بودن شرایط جوی بر دو مقدمه استوار است:
اول: تشخیص مکان هلال از طریق محاسبات نجومی مخصوص و بررسی عوامل مؤثر در رؤیت هلال مانند عمر هلال و درجه ارتفاع آن از افق و زاویه آن نسبت به خورشید و غیره.
دوم: تجربه های نجومی بر اساس رصد میدانی هلال برای تحقق کمترین شرایط مؤثر برای رؤیت با چشم غیر مسلح مانند عمر و ارتفاع هلال و فاصله آن از خورشید و غیره.
رصد شناسان در مقدمه دوم اختلاف نظر دارند مثلا برخی از آنها امکان رؤیت هلال را مشروط به رسیدن به عُمر (۱۴) ساعت می دانند، و برخی دیگر حداقل رسیدن به عُمر (۱۶) ساعت را شرط می دانند ، و برخی (۱۸) ساعت یا غیر از آن را شرط می دانند. و همچنین برخی مدعی امکان رؤیت هلال با رسیدن به ارتفاع (۴) درجه بر روی افق هنگام غروب آفتاب شدند، و برخی دیگر رسیدن به (۵) درجه را حداقل ارتفاع مطلوب برای رؤیت می دانند، و گروهی (۶) درجه یا غیر از آن را لازم دانستند، و به همین ترتیب در سایر عوامل مؤثر در رؤیت هلال نیز رصد شناسان اختلاف نظر دارند.
بنابراین راهی برای اعتماد به قول رصد شناسان در رابطه با امکان رؤیت هلال در مناطق مختلف نمی ماند و اِخبار آنها موجب اطمینان به ظهور هلال به نحوی که با چشم غیر مسلح قابل رؤیت باشد نمی شود، و همچنین به خاطر روایاتی که در رابطه با هلال ماه جدید بر نهی از اعتماد بر ظن و گمان دلالت می کنند، مانند روایت امام باقر (علیه السلام): (هرگاه هلال ماه جدید را رؤیت کردید روزه بگیرید و هرگاه آن را رؤیت کردید افطار کنید، و این امر -هلال ماه جدید- با ظن و گمان ثابت نمی شود بلکه با رؤیت ثابت می شود).
بله، ممکن است به واسطه تجربه و ممارست برای مکلف علم یا اطمینان حاصل شود که هلال موجود در افق محلی به خاطر داشتن بعضی از خصوصیت های مؤثر در رؤیت مانند داشتن حجم یا ارتفاعی معین با چشم غیر مسلح قابل رؤیت باشد ولی به خاطر موانعی مانند ابر یا مه یا غبار دیده نمی شود، در این صورت باید مطابق با علم یا اطمینان خود عمل کند.
بنابراین اِخبار رصد شناسان از تولد هلال و خروج آن از محاق برای حکم به دخول ماه قمری جدید مفید نیست هر چند براساس محاسبات ریاضی قطعی باشد.
واما اِخبار آنها از امکان رؤیت هلال با چشم غیر مسلح در مناطق معین یا در تمام مناطق و یا امکان رؤیت در صورت مساعد بودن شرایط جوی بر دو مقدمه استوار است:
اول: تشخیص مکان هلال از طریق محاسبات نجومی مخصوص و بررسی عوامل مؤثر در رؤیت هلال مانند عمر هلال و درجه ارتفاع آن از افق و زاویه آن نسبت به خورشید و غیره.
دوم: تجربه های نجومی بر اساس رصد میدانی هلال برای تحقق کمترین شرایط مؤثر برای رؤیت با چشم غیر مسلح مانند عمر و ارتفاع هلال و فاصله آن از خورشید و غیره.
رصد شناسان در مقدمه دوم اختلاف نظر دارند مثلا برخی از آنها امکان رؤیت هلال را مشروط به رسیدن به عُمر (۱۴) ساعت می دانند، و برخی دیگر حداقل رسیدن به عُمر (۱۶) ساعت را شرط می دانند ، و برخی (۱۸) ساعت یا غیر از آن را شرط می دانند. و همچنین برخی مدعی امکان رؤیت هلال با رسیدن به ارتفاع (۴) درجه بر روی افق هنگام غروب آفتاب شدند، و برخی دیگر رسیدن به (۵) درجه را حداقل ارتفاع مطلوب برای رؤیت می دانند، و گروهی (۶) درجه یا غیر از آن را لازم دانستند، و به همین ترتیب در سایر عوامل مؤثر در رؤیت هلال نیز رصد شناسان اختلاف نظر دارند.
بنابراین راهی برای اعتماد به قول رصد شناسان در رابطه با امکان رؤیت هلال در مناطق مختلف نمی ماند و اِخبار آنها موجب اطمینان به ظهور هلال به نحوی که با چشم غیر مسلح قابل رؤیت باشد نمی شود، و همچنین به خاطر روایاتی که در رابطه با هلال ماه جدید بر نهی از اعتماد بر ظن و گمان دلالت می کنند، مانند روایت امام باقر (علیه السلام): (هرگاه هلال ماه جدید را رؤیت کردید روزه بگیرید و هرگاه آن را رؤیت کردید افطار کنید، و این امر -هلال ماه جدید- با ظن و گمان ثابت نمی شود بلکه با رؤیت ثابت می شود).
بله، ممکن است به واسطه تجربه و ممارست برای مکلف علم یا اطمینان حاصل شود که هلال موجود در افق محلی به خاطر داشتن بعضی از خصوصیت های مؤثر در رؤیت مانند داشتن حجم یا ارتفاعی معین با چشم غیر مسلح قابل رؤیت باشد ولی به خاطر موانعی مانند ابر یا مه یا غبار دیده نمی شود، در این صورت باید مطابق با علم یا اطمینان خود عمل کند.
۲پرسش: چرا اِخبار رصد شناسان از عدم امکان رؤیت هلال در برخی موارد مقدم بر شهادت شهود عادل است در حالی که قول رصد شناسان متکی بر امور حدسی است ولی شهادت شهود حسی است؟
پاسخ: اِخبار رصد شناسان بر دو قسم است:
اول: گاهی اِخبار آنها بر اساس محاسبات دقیق ریاضی صورت می گیرد بدون این که حدس و گمان و اجتهاد شخصی در آن دخالتی داشته باشد، مانند اِخبار آنها از زمان تولد هلال، و زمان خروج هلال از محاق، و ارتفاع آن از افق، و نسبت بین بخش نورانی و قرص کامل. در این قسم معمولاً بین رصد شناسان اختلاف نظری رخ نمی دهد، اگرچه ممکن است برخی از آنها در محاسبات خود اشتباه کنند.
دوم: گاهی اِخبار آنها به صورت حدس و گمان و اجتهاد شخصی و با اعتماد بر تجربه و ممارست است، مانند این که بعضی از رصد شناسان گفته اند هلال در صورتی قابل رؤیت می شود که به ارتفاع (۶) درجه بر روی افق برسد یا (۲۲) ساعت از عُمر آن بگذرد یا به فاصله معینی از خورشید برسد. در این قسم از اِخبار رصدشناسان اختلاف نظر بسیاری با یکدیگر دارند.
پس اگر شهادات شهود مخالف با قسم اول از اِخبار باشد معمولاً علم یا اطمینان به وجود اشتباه در شهادت مدعیان رؤیت هلال حاصل می شود و این در صورتی است که رصد شناسان با محاسبات دقیق به این نتیجه برسند که هلال هنوز از محاق خارج نشده یا این که هلال قبل از غروب آفتاب غروب کرده است، و با این وجود دو یا چند شاهد مدعی رؤیت هلال شوند!
و اما اگر شهادات شهود مخالف با قسم دوم از اِخبار باشد، در این صورت ممکن است با جمع آوری قرائن باز هم اطمینان به اشتباه در شهادت آنها حاصل شود و ممکن است چنین اطمینانی حاصل نشود. در فرض دوم که اطمینان به اشتباه در شهادت حاصل نمی شود چنانچه در بین شهود دو شخص عادل موجود باشند که شرایط حجیت شهادت در شهادت آنها محقق باشد لازم است به مقتضای شهادت آنها عمل کرد هرچند گمان به اشتباه آنان داشته باشیم.
خلاصه اینکه: یکی از شرایط حجیت بینه (شهادت دو شخص عادل) به رؤیت هلال این است که علم یا اطمینان به اشتباه آن نداشته باشیم.
بنابراین اگر به طور مثال رصد شناسان بگویند هلال هنوز از محاق خارج نشده یا قطر آن به حدی نازک است که امکان رؤیت آن با چشم غیر مسلح نیست در این صورت علم یا اطمینان به وجود اشتباه در شهادت شهود حاصل می شود و بینه فاقد اعتبار است. و اما در غیر این صورت بینه معتبر خواهد بود و اعتباری به اِخبار رصد شناسان نیست.
اول: گاهی اِخبار آنها بر اساس محاسبات دقیق ریاضی صورت می گیرد بدون این که حدس و گمان و اجتهاد شخصی در آن دخالتی داشته باشد، مانند اِخبار آنها از زمان تولد هلال، و زمان خروج هلال از محاق، و ارتفاع آن از افق، و نسبت بین بخش نورانی و قرص کامل. در این قسم معمولاً بین رصد شناسان اختلاف نظری رخ نمی دهد، اگرچه ممکن است برخی از آنها در محاسبات خود اشتباه کنند.
دوم: گاهی اِخبار آنها به صورت حدس و گمان و اجتهاد شخصی و با اعتماد بر تجربه و ممارست است، مانند این که بعضی از رصد شناسان گفته اند هلال در صورتی قابل رؤیت می شود که به ارتفاع (۶) درجه بر روی افق برسد یا (۲۲) ساعت از عُمر آن بگذرد یا به فاصله معینی از خورشید برسد. در این قسم از اِخبار رصدشناسان اختلاف نظر بسیاری با یکدیگر دارند.
پس اگر شهادات شهود مخالف با قسم اول از اِخبار باشد معمولاً علم یا اطمینان به وجود اشتباه در شهادت مدعیان رؤیت هلال حاصل می شود و این در صورتی است که رصد شناسان با محاسبات دقیق به این نتیجه برسند که هلال هنوز از محاق خارج نشده یا این که هلال قبل از غروب آفتاب غروب کرده است، و با این وجود دو یا چند شاهد مدعی رؤیت هلال شوند!
و اما اگر شهادات شهود مخالف با قسم دوم از اِخبار باشد، در این صورت ممکن است با جمع آوری قرائن باز هم اطمینان به اشتباه در شهادت آنها حاصل شود و ممکن است چنین اطمینانی حاصل نشود. در فرض دوم که اطمینان به اشتباه در شهادت حاصل نمی شود چنانچه در بین شهود دو شخص عادل موجود باشند که شرایط حجیت شهادت در شهادت آنها محقق باشد لازم است به مقتضای شهادت آنها عمل کرد هرچند گمان به اشتباه آنان داشته باشیم.
خلاصه اینکه: یکی از شرایط حجیت بینه (شهادت دو شخص عادل) به رؤیت هلال این است که علم یا اطمینان به اشتباه آن نداشته باشیم.
بنابراین اگر به طور مثال رصد شناسان بگویند هلال هنوز از محاق خارج نشده یا قطر آن به حدی نازک است که امکان رؤیت آن با چشم غیر مسلح نیست در این صورت علم یا اطمینان به وجود اشتباه در شهادت شهود حاصل می شود و بینه فاقد اعتبار است. و اما در غیر این صورت بینه معتبر خواهد بود و اعتباری به اِخبار رصد شناسان نیست.
۳پرسش: در برخی بلاد شرقی به استناد سخن عده ای شاهد که رؤیت هلال کرده اند اول ماه نزد بعضی علما ثابت می شود با این ویژگی:
۱- شهود هر چند سی تن باشند مثلآ در بلاد مختلف پراکنده مثل این که دو تن از اصفهان ، سه تن ازقم ،دو تن از یزد چهار تن ازکویت ، پنج تن از بحرین ،دو نفراز أحساء ، شش نفر از سوریه و همینطور.
۲- افق در برخی سرزمینهای باختری هم صاف بوده و امکان رؤیت در آنجاها توسط مؤمنان ، امکان داشته باشد و مانعی از رؤیت نبوده است.
۳- رصد خانه انگلستان اعلام کرده که دیدن هلال در امشب (مثلأ )در انگلستان بدون تلسکوپ و چشم مسلح ممکن نیست اما فردا شب رویت بدون وسیله میسر می باشد.
حکم دراین مورد چیست ؟نظر مبارک را بفرمایید.
۱- شهود هر چند سی تن باشند مثلآ در بلاد مختلف پراکنده مثل این که دو تن از اصفهان ، سه تن ازقم ،دو تن از یزد چهار تن ازکویت ، پنج تن از بحرین ،دو نفراز أحساء ، شش نفر از سوریه و همینطور.
۲- افق در برخی سرزمینهای باختری هم صاف بوده و امکان رؤیت در آنجاها توسط مؤمنان ، امکان داشته باشد و مانعی از رؤیت نبوده است.
۳- رصد خانه انگلستان اعلام کرده که دیدن هلال در امشب (مثلأ )در انگلستان بدون تلسکوپ و چشم مسلح ممکن نیست اما فردا شب رویت بدون وسیله میسر می باشد.
حکم دراین مورد چیست ؟نظر مبارک را بفرمایید.
پاسخ: پراکنده شدن گواهان در بلاد مختلف ممکن است موجب سلب اعتماد شود.
مثلا: اگر گروه زیادی از مردم شهر استهلال نمایند ولی بیش از دو نفر عادل کسی دیگر ادعای رؤیت ماه را نکند، یا آنکه گروهی استهلال کنند و دو نفر عادل از میان آنان ادعای رؤیت کنند، و دیگران رؤیت نکنند، حال آنکه دو نفر عادل دیگر در میان آنها باشد که در دانستن جای هلال، و در تیزبینی مانند آن دو عادل اوّل باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالی از دیدن آن دو نباشد، در این چنین موارد اوّل ماه به شهادت دو عادل ثابت نمی‌شود.
مثلا: اگر گروه زیادی از مردم شهر استهلال نمایند ولی بیش از دو نفر عادل کسی دیگر ادعای رؤیت ماه را نکند، یا آنکه گروهی استهلال کنند و دو نفر عادل از میان آنان ادعای رؤیت کنند، و دیگران رؤیت نکنند، حال آنکه دو نفر عادل دیگر در میان آنها باشد که در دانستن جای هلال، و در تیزبینی مانند آن دو عادل اوّل باشند و آسمان صاف باشد و مانع احتمالی از دیدن آن دو نباشد، در این چنین موارد اوّل ماه به شهادت دو عادل ثابت نمی‌شود.
۴پرسش: در یک شهری هستم و شناخت نسبت به دیدن ماه و کیفیت آن ندارم، آیا می توانم به گفته علماء یا اعلان آن از سایتهای عمومی اعتماد کنم و روزه بگیرم یا افطار کنم؟
پاسخ: میتوانید خودتان استهلال کنید و از ماه مشخص کنید در وقت غروب روز ۲۹ از ماه واگر ماه را ندیدید ماه را سی روز کامل کنید مگر اینکه مطمئن شوید که افراد دیگر با چشم خود ماه را دیدند. و صرف اعتبار به اعلان آن از رسانه های گروهی فی نفسه ندارد.
۵پرسش: آیا برای تعیین عید فطر باید از حاکم شرع تبعیت کرد؟
پاسخ: اوّل ماه به حکمِ حاکم شرع ثابت نمی‌شود؛ مگر اینکه از حکمِ حاکم شرع یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان یا یقین به دیده شدن ماه با چشم غیر مسلّح (چشم معمولی) در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتّحاد افق دارند، حاصل شود.
۶پرسش: مقلد معظم له هستیم آیا باید برای رؤیت هلال و عمل به تکالیف وابسته به این موضوع مثل روزه و عید فطر باید طبق نظر ایشان عمل کنیم؟ و نیز چطور می توانیم مثلاً راجع به هلال ماه شوال نظر ایشان را بفهمیم؟
پاسخ: ملاک در وجوب افطار تحصیل وثوق به بودن ماه در افق شهری که مقیم هستید به نحوی که قابل رؤیت باشد با چشم غیر مسلح.
۷پرسش: با توجه به اختلافات فاحش در رؤیت هلال ماه:
(۱) میزان رؤیت چیست؟
(۲) آیا استفاده از تقویمهای موجود کافی می باشد یا اینکه باید از طرف مراجع اعلام رؤیت گردد؟
(۳) آیا دیدن ماه در یک کشور ملاک برای دیگر کشورها نیست؟ افق یک کشور تا کجاست؟
(۴) آیا به محض رؤیت در یک شهر بقیه شهرهای آن کشور باید تبعیت نمایند؟
(۱) میزان رؤیت چیست؟
(۲) آیا استفاده از تقویمهای موجود کافی می باشد یا اینکه باید از طرف مراجع اعلام رؤیت گردد؟
(۳) آیا دیدن ماه در یک کشور ملاک برای دیگر کشورها نیست؟ افق یک کشور تا کجاست؟
(۴) آیا به محض رؤیت در یک شهر بقیه شهرهای آن کشور باید تبعیت نمایند؟
پاسخ: ۱-دیدن ماه با چشم عادی غیر مسلح.
۲-تقویم فی نفسه اعتبار ندارد.
۳ و۴- بله مانند قم و تهران اگر از نظر عرض جغرافیایی نزدیک هم باشند.
۲-تقویم فی نفسه اعتبار ندارد.
۳ و۴- بله مانند قم و تهران اگر از نظر عرض جغرافیایی نزدیک هم باشند.
۸پرسش: آیا مقلدین در مورد تعیین روز عید فطر باید به مراجع خود رجوع کنند یا همان روزی که در کشور عید فطر اعلام می شود باید مدنظر همه باشد ؟
پاسخ: بر مکلف واجب است ضوابط ثبوت ماه را طبق فتوای مجتهد اعلم تطبیق کند .
۹پرسش: در خصوص افق شرعی برای کسی که مقلد حضرتعالی می باشد ولی در سرزمینی زندگی می کند که به لحاظ افق شرعی با افق شرعی شما اختلاف زیادی دارد مسئله رؤیت هلال ماه و روز اول ماه رمضان برای چنین شخصی چه حکمی پیدا می کند؟
آیا باید به حکم شرعی مرجعی که هم افق با بنده است اقتدا کنم؟
یا به حکم مرجع تقلید خودم که حضرتعالی می باشید ولی به لحاظ افق شرعی با بنده هم افق نیستید؟
و آیا حکمی را که شما مثلاً در خصوص اول ماه صادر می فرمائید برای بنده که هم افق با شما نمی باشم نیز لازم الاجراء می باشد؟
و یا شما برای کسانی که با شما هم افق نیستند حکم دیگری صادر می فرمائید که میبایستی افرادی امثال من از آن پیروی بکنند؟
آیا باید به حکم شرعی مرجعی که هم افق با بنده است اقتدا کنم؟
یا به حکم مرجع تقلید خودم که حضرتعالی می باشید ولی به لحاظ افق شرعی با بنده هم افق نیستید؟
و آیا حکمی را که شما مثلاً در خصوص اول ماه صادر می فرمائید برای بنده که هم افق با شما نمی باشم نیز لازم الاجراء می باشد؟
و یا شما برای کسانی که با شما هم افق نیستند حکم دیگری صادر می فرمائید که میبایستی افرادی امثال من از آن پیروی بکنند؟
پاسخ: شروع ماه جدید وابسته به آن است که هلال ماه در افق شهری که مکلف در آن موجود است با چشم عادی و غیر مسلح قابل رؤیت باشد.
پس موارد زیر هرچند نزد دیگران یا شما ثابت شود به تنهایی موجب ثبوت شروع ماه نیست:
۱- در شهر دیگری قابل رؤیت باشد یا دیده شود.
۲- ماه بوسیله دوربین یا تلسکوب یا دیگر وسایل نجومی مشاهده شود.
موارد زیر فایده ندارد:
۱- چندین نفر شهادت بدهند که در یک شهر دیده اند و چندین نفر که همانند آنها هستند در همان شهر نبینند.
۲- حاکم شرع (مرجع تقلید دیگری) حکم به اول ماه کند.
۳- ثبوت نزد مراجع دیگر که فتوای آنها کاملا مطابق با موارد فوق نباشد. زیرا ممکن است به علت اختلاف در فتوا اول ماه برای آنها ثابت شده و پر واضح است که مقلد باید از مرجع تقلید خود در این مسأله تقلید نماید.
پس موارد زیر هرچند نزد دیگران یا شما ثابت شود به تنهایی موجب ثبوت شروع ماه نیست:
۱- در شهر دیگری قابل رؤیت باشد یا دیده شود.
۲- ماه بوسیله دوربین یا تلسکوب یا دیگر وسایل نجومی مشاهده شود.
موارد زیر فایده ندارد:
۱- چندین نفر شهادت بدهند که در یک شهر دیده اند و چندین نفر که همانند آنها هستند در همان شهر نبینند.
۲- حاکم شرع (مرجع تقلید دیگری) حکم به اول ماه کند.
۳- ثبوت نزد مراجع دیگر که فتوای آنها کاملا مطابق با موارد فوق نباشد. زیرا ممکن است به علت اختلاف در فتوا اول ماه برای آنها ثابت شده و پر واضح است که مقلد باید از مرجع تقلید خود در این مسأله تقلید نماید.
۱۰پرسش: آیا تحقیق درباره ظهور ماه رمضان در افق واجب است؟
پاسخ: تحقیق واجب نیست و اگر بخواهد روزه بگیرد می تواند به نیت ماه شعبان بگیرد مگر اینکه در میان روز ماه رمضان ثابت شود که در اینصورت از نیت خود عدول کند به ماه رمضان.
۱۱پرسش: آیا به عهده گرفتن اثبات ماه از خصوصیات قاضی می باشد؟
پاسخ: استهلال برای همه مستحب است ولی به عهده گرفتن استهلال ، شهود ، و وارسی شهادت آنها و اعلان اول ماه از شؤون کسی است که امکانیت آن در او باشد و مورد ثقه مومنین باشد.
۱۲پرسش: چه وقت می توانیم روزه به نیت ماه رمضان بگیریم؟
پاسخ: زمانی که ماه را با چشم خود ببینید یا دو شاهد عادل به دیدن آن شهادت بدهند و معارض نداشته باشد و مطمئن به اشتباه آنها نباشد یا اینکه اطمینان پیدا کنید به دیدن ماه با چشم عادی از شیاع و غیره یا اینکه ۳۰ روز از ثبوت ماه شعبان بگذرد.