تشریح و پیوند – چهارده مرجع

فتاوای آیات عظام: امام خمینی، نوری همدانی و جوادی آملی

(مسأله 2878) مرده مسلمان را تشریح نمي توان نمود و اگر تشریح كنند حرام است، و براي قطع سر او و قطع ساير اعضاي او ديه است {که در کتاب تحریر الوسیله ذکر نموده ام} ولي تشریح مرده غيرمسلمان جايز است و ديه ندارد، چه اهل ذمه باشد يا نباشد.

(مسأله 2879) اگر ممكن باشد تشریح غير مسلمان، جايز نيست تشریح مسلمان، براي ياد گرفتن مطالب طبي اگر چه متوقف باشد حفظ جان مسلماني يا عده اي از مسلمانان برتشریح، و اگر با امكان تشریح غير مسلمان تشریح مسلمان كنند معصيت كار، و بر آنها ديه است.

(مسأله 2880) اگر توقف داشته باشد حفظ جان مسلمان يا عده اي ازمسلمانان بر تشریح، و امكان نداشته باشد تشریح غير مسلمان، جايز است تشریح مسلمان1، و اما براي ياد گرفتن بدون آن كه زندگي مسلماني موقوف بر آن باشد، جايز نيست و موجب ديه است.

1- نوری: ولی رعایت احترام جسد مسلمان تا آنجا که ممکن است لازم است و بعد از انجام تشریح لازم است قطعات جسد را دفن کنند…

(مسأله 2881) در موردي كه حفظ جان مسلمان موقوف بر تشریح مسلمان است بعيد نيست ديه نداشته باشدگرچه احتياط در ديه است.

(مسأله 2882) اگر حفظ جان مسلماني موقوف باشد بر پيوند عضوي از اعضاي ميت مسلماني، جايز است قطع آن عضو و پيوند آن و بعيد نيست ديه داشته باشد و آيا ديه بر قطع كننده است با بر مريض، محل اشكال است، لكن مي تواند طبيب با مريض قرار دهد كه او را دیه بدهد و اگر حفظ عضوي از مسلمان موقوف باشد بر قطع عضوميت، در اين صورت بعيد نيست جايز نباشد و اگر قطع كند ديه دارد1، لكن اگر ميت در حال زندگي اجازه داد ظاهراً  ديه ندارد، لكن جواز شرعي آن، محل اشكال است و اگر خود اجازه نداد، اولياي او بعد از مرگش نمي توانند اجازه بدهند و ديه از قطع كننده ساقط نمي شود و معصيت كاراست.

1- جوادی آملی: و اگر آن عضو را قطع کند دیه دارد. میت  در حال زنده بودن خود میتواند اذن دهد و دیه هم ندارد و اگر خود او اذن نداد، اولیاى او پس از مرگش میتوانند اجازه دهند و دیه  از قطع‌کننده ساقط نمى‌شود.

(مسأله 2883) قطع عضو ميت غير مسلمان براي پيوند، حرام نيست و ديه ندارد، لكن اگر پيوند كرد، اشكال واقع مي شود در نجاست آن و ميته بودن آن براي نماز، اگر ميته انساني در نماز اشكال داشته باشد، بنابراين اشكال در ميته مسلمان نيز هست و اشكال نجاست اگر قبل از غسل قطع نمايد نيز هست، لكن ميتوان گفت كه اگر عضو ميت پس از پيوند، حيات پيدا كند، از عضويت ميت مي افتد و به عضويت زنده در مي آيد و نجس و ميته نيست بلكه اگر عضو حيوان نجس العين نيز پيوند شود و زنده به زندگي انسان شود از عضويت حيوان خارج و به عضويت انسان در مي آيد.

*****

جوادی آملی: مسأله 2932. قطع عضو میت غیر مسلمان براى پىوند، حرام نیست  و دیه  ندارد، لکن اگر پىوند کرد، نجاست و میته بودن آن تا جزء بدن انسان زنده نشد براى نماز مورد اشکال است، البته اگر میته انسانى در نماز اشکال داشته باشد، بنابراین در میته مسلمان نىز اشکال هست و اشکال نجاست اگر قبل از غسل قطع نمایند نىز هست، لکن میت وان گفت اگر عضو میت  پس از پىوند، حیات پىدا کند، از عضوىت میت  میافتد و به عضویت شخص زنده درمیاىد و میت ه و نجس نیست ؛ بلکه اگر عضو حیوان نجس العین نیز پىوند شود و زنده به زندگى انسان شود از عضویت حیوان خارج و به عضوىت انسان درمیاىد.

(مسأله 2884) اگر قطع عضو را بعد از مردن جايز دانستيم، بعيد نيست كه در حال حيات، فروش آن جايز باشد و انسان بتواند اعضاي خودش را بفروشد براي پيوند، در مواردي كه قطع جايز است، بلكه جواز فروش تمام جسم را براي تشریح در موردي كه جايز است، خيلي بعيد نيست، اگر چه بي اشكال نيست1 لكن گرفتن مبلغي براي اجازه دادن در مورد جواز مانع ندارد.

1-جوادی آملی: بعید نیست ؛ لکن گرفتن مبلغى براى اجازه دادن در مورد جواز مانع ندارد.

فتاوای آیات عظام: خوئی و وحیدخراسانی

(مسأله36) جايز نيست بدن مرده مسلمان را تشریح كردن و اگر تشریح كنند، بر گردن تشریح كننده ديه1 لازم مي شود بطوري كه تفصيل آن را در كتاب ديات بيان كرده ايم.

1- وحید: دیه جنین مسلمان…

(مسأله37) جايز است بدن مرده كافر را تشریح كردن به تمام انواع تشریح و همين طور است اگر مرده اي اسلام او مشكوك باشد و فرق نمي كند كه تشریح بدن كافر يا مشكوك الاسلام در بلاد اسلامي بوده باشد يا غير اسلامي.

*****

وحید: مسأله- تشریح بدن كافر غیر ذمّى مرده جایز است، و جواز تشریح بدن ذمّى و عدم ثبوت دیه جنین ذمّى در تشریح آن محلّ اشكال است، مگر آن كه در آیین آنها جایز باشد كه در این صورت مانعى ندارد، و اگر مرده اى مسلمان یا ذمّى بودن او مشكوك باشد، تشریح بدن او جایز است.

(مسأله38) اگر زنده ماندن يك مسلماني متوقف شود به کالبدشکافی بدن مرده مسلماني و کالبدشکافی بدن غير مسلمان و يا مشكوك الاسلام ممكن نباشد و راه ديگري براي زنده نگه داشتن آن مرد مسلمان نباشد، در اين صورت جايز است كه بدن مرده مسلمان را کالبدشکافی كنند1و نسبت به لزوم پرداخت ديه در چنين صورتي در باب ديات ذكر شده است.

1- وحید: و دیه جنین مسلمان ـ به تفصیلى كه در باب دیات ذكر شده است ـ بر تشریح كننده لازم مى شود.

(مسأله39) جايزنيست بريدن عضوي از اعضاء بدن مرده مسلمان مانند چشم و يا عضو ديگر به منظور پيوند زدن آن عضو به بدن شخص زنده ديگر و قطع كننده ملزم شود كه ديه آن عضو را به ورثه مرده بپردازد، ولي چنانچه زنده ماندن يك فرد مسلمان متوقف گردد كه عضو بدن مرده مسلماني را ببرند و به او پيوند زنند، جايز است بريدن آن عضو ولي قطع كننده بايد ديه آن را بپردازد1 و در هر دو صورت پيوند زدن عضو قطع شده به بدن ديگري اشكال ندارد و پس از پيوند چون جزو بدن شخص زنده مي گردد، احكام بدن زنده بر او جاري است.و ظاهر اين است كه جايز باشد شخصي در حال حيات خود وصيت كند كه پس از مردن او عضوي از اعضاء او را قطع كنند و به ديگري پيوند زنند و در اين صورت بريدن عضو آن ميت ديه ندارد.

1- وحید: و پس از پیوند كه جزء بدن زنده گشت، احكام بدن زنده بر آن جارى است. و اگر كسى در حال حیات خود وصیت كند كه پس از مردن او عضوى از اعضاى او را قطع كنند و به دیگرى پیوند زنند، صحّت این وصیت محلّ اشكال است.

(مسأله40) اگر شخصي راضي شود كه در حال حيات خود عضوي از اعضاء او را بريده و به ديگري پيوند زنند چنانچه عضوي كه برضايت خود او بريده مي شود از اعضاء رئيسه بوده باشد كه بريدن آن صدمه اي به حيات او مي زنند و يا نقص و عيبي در او ايجاد مي كند، بريدن آن عضو جايزنيست.و اگربا بريدن آن عضو ضرر و عيبي بر او وارد نمي شود مانند بريدن مقداري از پوست يا گوشت ران كه جاي آن روييده مي شود، در اين صورت بريدن آن عضو به رضايت خود او جايز است و مي تواند براي بريدن آن عضومبلغي نيز دريافت كند.

(مسأله41) جايز است تبرع كردن خون به بيماراني كه احتياج به تزريق خون دارند و جايزاست گرفتن مبلغي درمقابل دادن خون ولي در هر دو صورت بايد دادن خون به صاحب آن ضررجاني نداشته باشد.

*****

وحید: مسأله- اهداى خون به بیمارانى كه احتیاج به تزریق خون دارند جایز است، و گرفتن مبلغى در مقابل دادن خون مانعى ندارد، و در هر صورت باید خون دادن به صاحب آن ضرر جانى نداشته باشد.

(مسأله42) جايز است بريدن عضوي از بدن مرده كافر و يا مشكوك الاسلام، به منظور پيوند زدن آن به بدن شخص مسلمان و پس از پيوند زدن، چون جزو بدن مسلمان مي شود، احكام بدن مسلمان بر او جاري است و همينطور جايز است عضوي از اعضاء بدن حيوان نجس العين را به بدن شخص مسلمان پيوند زدن و چون پس از پيوند زدن جزو بدن مسلمان مي گردد، احكام بدن مسلمان بر آن عضو جاري است و نماز خواندن باآن عضو نيز جايزاست.

*****

وحید: مسأله- بریدن عضوى از بدن مرده كافرى كه تشریح آن جایز است و یا كسى كه مسلمان یا ذمّى بودن او مشكوك است، به منظور پیوند زدن آن به بدن شخص مسلمان جایز است، و پس از آن كه جزء بدن مسلمان شد احكام بدن مسلمان بر آن جارى است. و همچنین پیوند زدن عضوى از اعضاى حیوان نجس العین به بدن شخص مسلمان جایز است، و پس از آن كه جزء بدن مسلمان گشت احكام بدن مسلمان بر آن عضو جارى است.

فتاوای آیات عظام: گلپایگانی و صافی

گلپایگانی، صافی: مسأله 2848-تشریح مرده مسلمان حرام است اگر چه برای یاد گرفتن باشد و قطع اعضا ان دیه دارد ولی تشریح مرده غیر مسلمان جایز است و دیه ندارد.

گلپایگانی، صافی: مسأله 2849-اگر جزئی از اجزاء میته به ظاهر بدن انسان زنده وصل شود چنانچه حیات در ان حلول کند جزء بدن او محسوب است و قبل از حلول حیات چون مضطر است در حمل آن، در حال نماز احکام ضرورت بر آن جاری است.

گلپایگانی، صافی: مسأله 2850-اگر جزئی از حیوان نجس العین را به بدن انسان زنده وصل کنند در صورتی که بیمار مضطر به چنین عملی باشد مانعی ندارد و بعد از حلول حیات در آن جزء بدن انسان محسوب می شود و طاهر است.

فتاوای آیةالله العظمی امام خامنه ای (مدّظله)

امام خامنه ای، رساله آموزشی، ص ۳۳۳ – تشریح میت

الف) غیر مسلمان← تشریح جایز است.

ب) مسلمان← اگر غیرمسلمان وجود ندارد، در حالت‌‌های ذیل جایز است:

یک- نجات جان دیگری فقط از این راه مقدور باشد.

دو- کشف مطالب جدید پزشکی مورد نیاز جامعه منوط به این کار باشد.

سه- دستیابی به اطلاعاتی که برای جلوگیری از بیماری تهدید کننده مردم لازم است، منوط به این کار باشد.

چهار- کشف علت مرگی که مشکوک است، منوط به این کار باشد. (۱۲۸۱)

مسئله

الف) استخراج پلاتین (یا هر چیز ارزشمند) از بدن میت مسلمان از طریق تشریح و قبل از دفن، جایز است؛ به شرط آنکه بی‌‌احترامی به میت محسوب نشود. (۱۲۸۴)

ب) تشریح جنین متعلق به مسلمان در حکم تشریح میت مسلمان است.

ج) اگر به نبش قبور مسلمانان نیاز باشد (مثلاً به استخوانی در پزشکی نیاز باشد) و به‌‌علاوه غیر مسلمان یافت نشود، جایز است.

امام خامنه ای، رساله آموزشی، ص ۳34 –

پیوند اعضا

باید شرایط عمومی ذیل برای جایز بودن پیوند اعضا حاکم باشد:

الف) ضرر قابل توجه برای بدن شخص هدیه‌‌دهنده یا گیرنده نداشته باشد.

ب) مستلزم حرام دیگری مثل لمس یا نظر حرام و مفاسد دیگر نباشد؛ مگر اینکه حفظ جان شخصی منوط به آن باشد یا برای درمان ضرورت داشته باشد. (۱۲۹۱)

پیوند اعضا در افراد مختلف

انسان سالم (عدم مرگ مغزی)

باید شرایط بالا حاکم باشد.

مرگ مغزی

علاوه بر شرایط عمومی فوق، باید:

پیوند اعضاء موجب تسریع مرگ واقعی شخص نشود. (۱۲۹۲)

با اذن قبلی وی صورت گیرد؛ مگر نجات جان مسلمانی منوط به آن باشد. (۱۲۹۲)

مسأله تسریع در مرگ

اگر پیوند عضو موجب تسریع مرگ فرد مبتلا به مرگ مغزی شود، حتی برای نجات جان دیگری هم این کار حرام است.

میّت

الف) ‌ باید پیوند اعضا یا با اذن قبلی میت در زمان حیات یا با اذن اولیای او پس از مرگ انجام شود؛ مگر اینکه جان مسلمانی فقط از این راه ‌نجات پیدا کند. (۱۲۸۸)

ب) عرفاً مثله یا هتک حرمت میّت محسوب نشود؛ مگر اینکه حفظ جان مسلمانی فقط از این راه ممکن باشد. (۱۲۹۳)

ج) اگر برداشتن اعضا از بدن میت مسلمان با رضایت میت (قبل از مرگ) باشد، دیه ندارد و الّا دیه دارد (مثلاً قرنیه چشم ۵۰ دینار است). (۱۲۸۹).

‌د) ‌ حکم پیوند اعضای تناسلی،‌ در حکم همان اعضای معمولی است.

‌هـ) پیوند آلت تناسلی به دیگری، به طوری که پس از پیوند و التیام، جزئی از بدن فرد دوم شود، از نظر طهارت و نجاست، اشکالی نخواهد داشت و از نظر الحاق فرزند به شخص دوم هم ایرادی ندارد. (۱۲۹۰)

امام خامنه ای، رساله آموزشی، ص ۳۵۵ –

۷. ختنه و زمان وجوب آن

ختنه پسران واجب است و شرط صحت طواف در حج و عمره است و اگر تا بعد از بلوغ به تأخیر بیفتد، بر خود آنان واجب است که ختنه کنند. (۱۳۰۵)

مسأله زمان وجوب

ختنه پسران وقتی واجب است که مقداری از غلاف که قطع آن واجب است، روی حشفه (قسمت انتهای آلت) وجود داشته باشد. (۱۳۰۶)

فتاوای آیةالله العظمی مکارم شیرازی (مدّظله)

(مسأله2444) پيوند قلب يا كليه يا اعضاء ديگر جايز است، خواه آن عضو از انسان زنده اي گرفته شده باشد يا از ميت و خواه آن ميت، ميّت مسلمان باشد يا غير مسلمان، ولي در صورتي مي توان آن عضو را از بدن «ميت مسلمان» قطع كرد و به بدن ديگري پيوند زد كه حفظ جان آن مسلمان متقّف بر اين پيوند باشد، همچنين اگر حفظ عضو مهمّي، مانند چشم، متوقّف بر اين كار باشد، و در هر صورت، احتياط آن است كه قطع كننده عضو ميت مسلمان، ديه قطع عضو را مطابق آنچه در كتابهاي فقهي مفصّل آمده است، بپردازد.

(مسأله2445) هرگاه خود ميت در حال حيات اجازه داده باشد كه اعضاي او را براي پيوند در اختيار ديگران بگذارند يا اولياء ميت بعد از وفات او اجازه دهند، حكم ديه و ساير احكام تغيير نمي كند و احتياط آن است كه ديه را در هر حال بپردازند.

(مسأله2446) قطع عضوي از بدن يك انسان زنده و پيوند آن به انسان ديگر، مانند آنچه در پيوند كليه معمول است كه يك كليه از دو كليه يك انسان زنده را برداشته و به كسي كه هر دو كليه اش فاسد شده است پيوند ميزنند، در صورتي جايز است كه با رضايت صاحب آن باشد و جان او به خطر نيفتد و احتياط آن است كه اگر پولي دربرابر آن مي گيرد، در مقابل اجازه اقدام به گرفتن عضو از او بگيرد، نه خود عضو.

(مسأله2447)  تزريق خون انساني به انسان ديگر براي درمان بيماري يا جراحي يا نجات جان او جايز است، خواه خون مسلمان باشد يا كافر، مرد باشد يا زن، و خريد و فروش خون براي اين منظور مانعي ندارد.

(مسأله2448)  هرگاه عضوي از مرده يا زنده جدا كنند و به ديگري پيوند زنند به طوري كه جزء بدن انسان دوم شود، در اين صورت نجس و ميته نيست و براي نماز هم اشكال ندارد.

(مسأله2449)  تشريح (کالبد شکافی) مرده مسلمان براي مقاصد طبي به چند شرط جايز است:

(1) مقصود ياد گرفتن و تكميل اطلاعات طبي براي نجات جان مسلمان بوده باشد و بدون تشريح اين مقصود حاصل نشود.

(2) دسترسي به مرده غير مسلمان نباشد.

(3) به مقدار ضرورت و احتياج قناعت كند و اضافه بر آن جايز نيست، با چنين شرايطي تشريح جايز، بلكه واجب است، اما در مورد مرده غير مسلمان اين شرايط لازم نيست.

(مسأله2450) دست زدن به مرده هايي كه مورد تشريح قرار مي گيرد در صورتي كه مسلمان باشد و آن را غسل داده باشند موجب غسل نمي گردد و در غير اين صورت بايد هر بار دست مي زنند غسل مس ميت كنند و اگر موجب عسر و حرج گردد مي توانند بجاي غسل تيمم نمايند، ولي اگر تشريح فقط روي استخوانهاي بدون گوشت، يا قسمتهاي گوشتي جدا شده مانند قلب و عروق و مغز و امثال آن صورت گيرد غسل ندارد و اگر بتوانند از دستكش استفاده كنند در هيچ صورتي غسل ندارد.

(مسأله 2451) تشریح بدن انسان در آنجا که شرعا جایز است بنابراحتیاط دیه دارد.

فتاوای آیةالله العظمی سیستانی (مدّظله)

ملحقات (۱۸) احکام تشریح

مسأله 2851 ـ کالبدشکافی بدن میت مسلمان مرده جایز نیست، و اگر کسی چنین کند ـ به تفصیلی که در کتاب دیات آمده است ـ بر او دیه واجب است.
مسأله 2852 ـ کالبدشکافی میت کافر، از هر صنفی که باشد ـ در صورتی که در زمان حیاتش خونش محترم نباشد ـ جایز است. لکن اگر کافرِ ذمی باشد، احتیاط واجب آن است که از کالبدشکافی خودداری شود. البته اگر کالبدشکافی مرده در شریعت او جایز باشد ـ چه به طور مطلق و چه آنکه در زمان حیاتش اجازه داده باشد و یا آنکه پس از مرگش، ولی او اجازه داده باشد ـ در این صورت کالبدشکافی جایز است.
و در صورتی که محترم بودن خون کافر در زمان حیاتش مشکوک باشد، و نشانه‌ای بر آن وجود نداشته باشد، نیز کالبدشکافی جایز است.
مسأله 2853 ـ اگر حفظ جان مسلمانی متوقف بر کالبدشکافی دیگری باشد، چنانچه ممکن باشد کافری را که خونش محترم نیست، یا مشکوک است. و اگر ممکن نشد کافری غیر از او را کالبدشکافی نمایند، و اگر این نیز ممکن نبود کالبدشکافی مسلمان جایز است.
و کالبدشکافی مسلمان برای آموزش و غیره جایز نیست، مگر اینکه حفظ جان مسلمانی ـ هرچند در آینده ـ بر آن متوقف باشد.

ملحقات (۱۹) احکام پیوند

مسأله 2854 ـ قطع عضو مسلمان مرده، مانند چشم و دستش برای پیوند زدن به بدن زنده جایز نیست، و اگر کسی چنین کند، بر او دیه لازم می‏آید. و دفن آن عضو قطع شده واجب است، ولی اگر پیوند زد و عضو زنده‌ای از بدن شد، قطع آن واجب نیست.
مسأله 2855 ـ اگر حفظِ زندگی مسلمانی، بر قطع عضوی از اعضای بدن مسلمان مرده متوقف باشد، قطع آن جایز است. لکن بر قطع کننده دیه لازم می‏آید و هرگاه این عضو به بدن زنده پیوند زده شود، جزو آن به شمار می‏رود و احکام بدن زنده بر آن جاری می‌شود.
مسأله 2856 ـ مراد از میت در مسائل یاد شده کسی است که ریه‌ها و قلب او کاملاً متوقف باشند و بازگشتی نداشته باشد. و اما کسی از نظر مغزی مرده است در حالی که قلب و ریه او هرچند به کمک دستگاه وظیفه خود را انجام می‏دهند میت شمرده نمی‏شود و قطع اعضای او برای الحاق به زنده به هیچ‌وجه جایز نیست.
مسأله 2857 ـ برداشتن بخشی از بدن انسان زنده برای پیوند زدن در صورتی که قطع آن زیان مهمی داشته باشد مانند چشم و دست و امثال آنها جایز نیست، ولی اگر زیان مهمی نداشته باشد مانند قطعه‌ای از پوست یا نخاع یا یک کلیه در صورت سالم بودن کلیه دیگر با فرض رضایت صاحبش جایز است اگر کودک یا دیوانه نباشد وگرنه به هیچ‌وجه جایز نیست و هرگاه قطع آن جایز بود گرفتن پولی به ازای آن نیز جایز است.
مسأله 2858 ـ اهدای خون به بیماران نیازمند به آن، و همچنین گرفتن پولی به ازای آن جایز است.
مسأله 2859 ـ بریدن عضوی از بدن کافر مرده‌ای که خونش محترم نیست و یا مشکوک‌الحال است، برای پیوند زدن به بدن مسلمان جایز است، و پس از آن احکام بدن مسلمان بر آن جاری می‌شود؛ زیرا جزئی از بدن او به شمار می‏رود. همچنین پیوند زدن عضوی از اعضای بدن حیوان نجس‌العین مانند سگ به بدن مسلمان اشکالی ندارد، و احکام بدن مسلمان بر آن جاری می‌گردد، و به دلیل آنکه جزئی از بدن شخص زنده به شمار می‏رود و زندگی در آن جریان یافته است، احکام بدن مسلمان بر آن مترتب می‌شود.

فتاوای آیةالله العظمی مظاهری (مدّظله)

مسئله 2418- اگر حفظ جان مسلمانى يا عده‏اى از مسلمانان بر تشريح انسان متوقف باشد و تشريح غيرمسلمان امكان نداشته باشد تشريح مسلمان جايز است، بنابراين در اين زمان كه طب متوقّف بر تشريح بدن انسان است بايد از تشريح ميّت غير مسلمان استفاده شود و اگر غير مسلمان نباشد تشريح مسلمان با اذن ولى يا حاكم شرع جايز است و موجب ديه هم نيست.

مسئله 2419- اگر حفظ جان مسلمانى يا عضوى از او بر پيوند عضوى از اعضاى ميّت مسلمانى متوقف باشد قطع و پيوند آن عضو با اذن آن ميّت قبل از مردن يا اذن ولىّ او يا حاكم شرع بعد از مردن او جايز است و ديه هم ندارد و اگر آن ميّت غير مسلمان باشد اذن هم لازم نيست.

مسئله 2420- اگر عضو ميّت بعد از پيوند حيات پيدا كند از عضويّت ميّت در مى‏آيد و نجس و ميته نيست بلكه اگر عضو حيوان نجس العين نيز پيوند شود حكم چنين است.

مسئله 2421- اگر براى اثبات جرم احتياج به تشريح بدن ميّت شود، با اذن ولى او يا حاكم شرع جايز است.

مسئله 2422- انسان مى‏تواند عضوى از اعضاى خود، نظير كليه يا چشم و مانند اينها را در حال حيات بفروشد، چنانكه مى‏تواند پول بگيرد و اجازه قطع عضوى از اعضاى خود را پس از مرگ بدهد.

مسئله 2423- تزريق خون انسانى به انسان ديگر جايز است، خواه خون مسلمان باشد يا كافر، مرد باشد يا زن، و خريد و فروش خون براى اين منظور مانعى ندارد.

مسئله 2424- دست زدن به مرده‏هايى كه تشريح مى‏كنند اگر از مسلمان باشد و آن را غسل داده باشند، غسل ندارد، و در غير اين صورت بايد غسل كنند مگر اينكه از دست‏كش استفاده كرده باشند

مسئله 2425- تغيير جنسيت (بر فرض امكان) يعنى مرد خود را زن، يا زن خود را مرد و يا خنثى خود را مرد يا زن نمايد، اگر داعى عقلايى در آن باشد مانعى ندارد و در احكام، حال فعلى او مناط است.

مسئله 2426- عقيم كردن مرد يا زن خود را و همچنين بستن لوله‏ها، اگر داعى و انگيزة عقلايى بر آن باشد، اشكال ندارد ولى بايد زن با رضايت شوهر و شوهر با رضايت زن اين كار را انجام دهد.

مسئله 2427- در تشريح نگاه كردن مرد به بدن زن و نگاه كردن زن به بدن مرد و نگاه كردن به عورت ديگرى و همچنين دست زدن به بدن نامحرم، اگر پيشرفت علم متوقف بر آن باشد مانعى ندارد، و در صورتى كه بتواند در دست زدن به بدن نامحرم از دست‏كش استفاده كند، بايد استفاده بنمايد.

مسئله 2428- تحقيقات روى حيوان در علم پزشكى يا جراحى و مانند اينها، اگر پيشرفت علم متوقف بر آن باشد اشكال ندارد، ولى تحقيقات روى انسان موقعى جايز است كه علاوه بر رضايت او خطر جانى و روحى و جسمى براى او نداشته باشد.

مسئله 2429- كورتاژ يكى از گناهان بزرگ در اسلام است و چنانكه گذشت علاوه بر گناه، كفّاره نيز دارد، ولى اگر از نظر پزشک متخصّص و متدين حفظ جان زن متوقف بر آن باشد مانعى ندارد.