مستحب مؤكد است نمازهاى واجب خصوصاً نمازهاى يوميه را به جماعت بخوانند و در نمازصبح، مغرب وعشا بيشتر سفارش شده، وبراى آن ثواب عظيمى ذكر شده است. روايات بسيارى با مفاهيم والايى در ترغيب به جماعت و مذمت ترك آن وارد شده است. اين مضامين در بيشتر مستحبات ديگر ديده نشده است زيرا نماز جماعت از مهمترين شعائر اسلامى است.
(مسأله 781) اگر شرايط وجوب در نماز جمعه وعيدين باشد جماعت در آن‌ها واجب است زيرا، شرط صحّت آن‌ها نيز به جماعت خواندن است. در غير اين صورت جماعت بالاصاله واجب نيست، البته گاهى به دلايل ديگر واجب مى‌شود مثل اين‌كه نذر كرده است نماز را به جماعت بخواند يا اين‌كه وقت نماز تنگ است و فقط مى‌تواند با اقتداء يك ركعت را بخواند يا اين‌كه قرائت را ياد نگرفته است باآن‌كه مى‌توانسته ياد بگيرد.
(مسأله 782) مشهور آن است كه جماعت در نافله‌هاى اصلى چه شبانه چه روزانه مشروع نيست اگرچه به نذر ومانند آن واجب گردد، اما اين كلام خالى از اشكال نيست. البته جماعت در نماز عيدفطر وقربان با اين‌كه شرايط وجوب آن موجود نيست مشروع است، همچنين در نماز استسقاء.
(مسأله 783) اگر امام جماعت نماز يوميه را به صورت ادا يا قضا مى‌خواند، نمازگزار مى تواندهركدام از نمازهاى يوميّه را به صورتِ ادا يا قضا به او اقتدا كند، ولى نماز يوميه را نمى‌شود به كسى كه نماز آيات يا عيد ومانند آن را مى‌خواند اقتدا كرد. همچنين نماز عيد، ميت، آيات يا استسقا را نمى‌شود به كسى كه نماز يوميه مى‌خواند اقتدا نمود وبايد در اقتدا از جهت نوع يكسان باشد، ولى مى‌شود نماز خورشيد گرفتگى (كسوف) را به كسى كه نماز زلزله يا حوادث آسمانى مى‌خواند اقتداكرد، نيز در نماز يوميه نمى‌شود به كسى كه نماز طواف مى‌خواند اقتدا نمود وهمين طور عكس آن هم جايز نيست، ولى مى‌شود نماز طواف را به كسى كه نماز طواف مى‌خواند اقتدا نمود.
(مسأله 784) كسى كه نماز واجب ادايى را مى‌خواند، نمى‌تواند به كسى كه همان نماز را از باب احتياط چه وجوبى چه استحبابى مى‌خواند اقتدا كند، نيز نماز قضاى احتياطى را نمى‌شود به كسى كه نماز فريضه مى‌خواند اقتدا نمود. همچنين نماز قضاى مشكوك را نمى‌شود به كسى كه او نيز قضاى مشكوك مى‌خواند اقتدا كرد، چه سبب شك هر دو يكى باشد چه مختلف باشد. پس هرگاه هردو ازيك آب وضو بگيرند و نماز بخوانند و بعد شك كنند كه آب پاك بوده يا نه و بخواهند احتياط كنند، اقتدا به يكديگر جايز نيست. كسى كه نماز فريضه را يا ركعت احتياطى را مى‌خواند، نمى‌تواند، به كسى كه همانند او ركعت احتياطى را به جاى مى‌آورد اقتدا نمايد، اگرچه امام و مأموم هر دو بين ركعت سوم وچهارم شك كنند.
(مسأله 785) جماعت در غير جمعه، عيد فطر وقربان، حداقل به دو نفر منعقد مى‌شود كه امام يكى از آن دو نفر باشد و مأموم اگرچه زن يا بچه باشد بنابراقوى صحيح است، ولى در نماز جمعه وعيد فطر وقربان حد اقل با امام پنج نفر بايد باشند.
(مسأله 786) جماعت با نيت مأموم براى اقتدا منعقد مى‌شود اگرچه امام خبر نداشته باشد، ولى درنماز جمعه، عيد فطر وقربان بايد امام، امامت را نيت كند به اين‌كه قصد كند نمازى را كه مأمومين او را امام قرار داده اند بجا مى‌آورد، همچنين اگر نماز امام نماز اعاده‌اى با جماعت باشد امام بايد نيت امامت كند.
(مسأله 787) اقتدا به مأمومى كه به امام ديگرى اقتدا كرده، جايز نيست، نيز اقتدا به دو امام اگرچه در اقوال وافعال همزبان باشند يا اقتدا به دو شخص بطور مردد جايز نيست بلكه جماعت منعقد نمى‌شود وبايد در جماعت به يك شخص معين ولو اجمالًا اقتدا كرد، اگرچه نزد مأموم مردد بين «زيد وعمرو» باشد، البته بشرط آن‌كه در هر دو شرايط امامت موجود باشد ولازم نيست اسم امام را بداند.
(مسأله 788) اگر شك كند كه نيت اقتدا نموده يا نه، بنا را مى‌گذارد كه اقتدا نكرده و بايد فرادى بخواند. ولى اگر بداند براى جماعت بلند شده ونشانه‌هاى جماعت از قبيل سكوت ومانند آن نيز در او موجودباشد، بنحوى كه اطمينان پيدا مى‌كند كه داخل درجماعت شده وآن را نيت كرده است، بنا را بر اقتدا بگذارد و گرنه بايد فرادى بخواند.
(مسأله 789) اگر به گمان اين‌كه امام زيد است به او اقتدا كند وبعد معلوم شود كه عمرو است، اگرعمرو مانند زيد عادل باشد نماز مأموم صحيح است، ولى اگر عادل نباشد جماعت باطل است، امّانمازش درصورتى كه خللى كه آن را باطل مى‌كند چه عمدى وچه سهوى انجام دهد، باطل مى‌شود والّاصحيح است.
(مسأله 790) اگر دو نفر نماز بخوانند وبعد از نماز بفهمند كه هر دو نيت امامت يا اقتدا به ديگرى نموده اند نماز هردو صحيح است و بنابر احتياط مستحب در صورتى كه نيت اقتدا نموده اند اعاده كنند.
(مسأله 791) تغيير نيت از يك امام جماعت به امام ديگر، در حال اختيار جايز نيست مگر آن‌كه امام نتواند نماز را تمام كند، مانند اين‌كه وسط نماز بميرد يا ديوانه شود يا بيهوش گردد يا حدثى از اوسر زند يا يادش بيايد كه قبل از نماز وضو نگرفته است؛ در اين موارد، بنابر اقوى جايز است كه مأمومين يك نفر از خودشان را مقدم دارند و به امامت او نماز را تمام كنند و اگر مانعى پيش آيد كه امام نتواند نماز را در حال اختيار تمام نمايد، مثل اين‌كه از قيام عاجز شود ونماز را نشسته بخواند، جايز است كه ديگرى را مقدم نموده، به او اقتدا كنند.
(مسأله 792) كسى كه فرادى نمازمى خواند نمى‌تواند دربين آن به كسى اقتدا كند.
(مسأله 793) اگر مأموم در حين جماعت منفرد شود، جماعتش باطل مى‌شود چه از اول نماز قصدفرادى كرده يا چنين قصدى از ابتدا نداشته باشد. امّا نماز انفرادى اش؛ دو حالت دارد:
اول: آن‌كه مأموم از اول قصد فرادى نداشته وقصد دارد كه نماز را تمام كند و در اثناء اتفاقاً به سببى نيت فرادى كند، در اين صورت اگر قبل از ركوع ركعت اول يا ركعت دوم قصد فرادى كند، واجب است كه قرائت را بجا آورد و اگر عمداً نخواند نمازش باطل است و اگر معذور باشد يا عقيده دارد كه وظيفه‌اش چنين است، نمازش صحيح است و چيزى بر او نيست. اگر بعد از ركوع قصد فرادى كند، بايد نماز را ادامه دهد مگر آن‌كه هنگام اقتدا ركنى را اضافه نموده باشد كه موجب بطلان آن مى‌شود چه بداند جماعتش با قصد فرادى شدن باطل مى‌شود چه نداند.
دوم: آن‌كه مأموم از اولِ نماز قصد فرادى شدن را داشته باشد، بنابراين جايز نيست به امام اقتداكند و در قرائت به او اعتماد نمايد و اگر اقتدا كرد وقرائت را نخواند و هنگام قنوت از امام جدا شد، چنان‌چه ملتفت به حكم شرعى باشد، نمازش باطل است، ولى اگر ملتفت نباشد كه وظيفه‌اش از اوّل اقتدا نكردن است يا گمان مى‌كرد كه اقتدا نمودن جايز است يا معذور بود، نمازش صحيح است و اعاده ندارد.
(مسأله 794) انسان مى‌تواند از اول يا در بين نمازِ امام اقتدا نمايد، بنابراين مأموم مى‌تواند در ركعتِ اولِ امام تا وقتى كه او در ركوع است با گفتن تكبير به او اقتدا كند، همچنين مى‌تواند در ركعت دوم، سوم يا چهارم اقتدا نمايد و اگر مأموم به يك يا دو ركعت امام اقتدا كند، وقتى كه امام نمازش تمام مى‌شود؛ مأموم بايد بقيه نمازش را فرادى بخواند.
(مسأله 795) اگر مأموم در بين قرائتِ امام يا بعد از آن و قبل از ركوع، نيتِ فرادى كند واجب است كه قرائت را از اول بخواند.
(مسأله 796) وقتى مأموم، نيت فرادى مى‌كند منفرد مى‌شود وديگر نمى‌تواند در همان حال مجدداً به جماعت برگردد. اگر در فرادى شدن مردد شود وبعد تصميم بر عدم فرادى بگيرد، ادامه اقتداءجايز نيست.
(مسأله 797) اگر شك كند كه به فرادى عدول كرده يا نه؟ بنا رابر عدول نكردن بگذارد.
(مسأله 798) در جماعت براى امام ومأموم قصد قربت معتبر نيست. پس اگر امام يا مأموم به قصدوغرض مباح دنيوى مانند فرار از شك، و وسوسه يا براى تأييد امام وتشويق مردم براى حضور درجماعت يا بخاطر سختى قرائت در جماعت شركت كند، نمازش صحيح است و احكام جماعت بر آن جارى مى‌شود ولى ثواب جماعت را ندارد.
(مسأله 799) اگر از روى سهو يا نادانى به نماز مستحبى امام اقتدا كند، در صورتِ كه بين نمازمتوجه شود و ركنى را كم يا زياد نكرده باشد، بايد منفرد شود و نمازش صحيح است و اگر بعد از نمازمتوجه شود، چنان‌چه چيزى كه نماز فرادى را باطل مى‌كند عمداً يا سهواً از او سر نزده باشد، نمازش صحيح است و الا باطل است.
(مسأله 800) نماز جماعت، با داخل شدن در نماز از اولِ ايستادنِ امام براى ركعت تا آخر ركوع، درك مى‌شود. پس مأموم مى‌تواند قبل از قرائت يا دربين آن يا قبل از ركوع يا در حال ركوع اقتدا كندوآن ركعت را درك نمايد و اگر قبل از ركوع امام تكبير بگويد ولى به ركوع امام سهواً يا غفلتاً يا بخاطروجود مانعى مانند ازدحام جمعيت نرسد، آن ركعت را درك نموده بايد در بقيه افعال از امام متابعت كند. مأموم، ركوع را وقتى درك مى‌كند كه امام از ركوع سر برندارد، اگرچه ذكر را تمام كرده باشد ومأموم به مقدار ركوع خم شده باشد، البته اگر حد اقل خم شدن مأموم براى ركوع اول با بلندشدن امام وعدم خروج او از حد ركوع همزمان شود، يقين براى كفايت آن وجود ندارد، هر چند كه بعيد نيست كافى باشد.
(مسأله 801) اگر مأموم، به گمان اين‌كه به ركوع امام مى‌رسد، به ركوع رود ولى به ركوع امام نرسد، نمازِفرادى مأموم صحيح ولى جماعتش باطل است و اگر شك كند كه وقتى ركوع كرد امام در حال ركوع بود يا سرش را بر داشته بود، نمازش به عنوان جماعت صحيح است.
(مسأله 802) اگر احتمال دهد امام را در حال ركوع درك مى‌كند ظاهراً جايز است به ركوع برود، پس اگر ركوعِ امام را درك نمود جماعت و نمازش هر دو صحيح است وگرنه جماعتش باطل و نمازش به صورت فرادى صحيح خواهدبود.
(مسأله 803) اگر مأموم نيت نموده، تكبير بگويد وپيش از آن‌كه به ركوع برود، امام از ركوع سر بردارد، مى‌تواند فرادى بخواند و مى‌تواند به نافله عدول كند و بعد از تمام نمودن آن دوباره اقتدا نمايد.
چند مطلب:
اول: اگر موقعى برسد كه امام مشغول خواندن تشهد آخر نماز است، چنان‌چه بخواهد به ثواب جماعت برسد، بايد بعد از نيت و گفتن تكبيرهً الاحرام بنشيند وتشهد را به قصد قربت با امام بخواند وهرگاه امام سلام داد بايستد و بدون گفتن تكبيرهً الاحرام نمازش را به صورت فرادى تمام كند.
دوم: اگر موقعى برسد كه امام مشغول خواندن تشهدِ اول نماز است، مى‌تواند نيت نموده و تكبيرهً الاحرام را به قصد اقتدا بگويد ولى با امام ننشيند بلكه وقتى امام ايستاد، نمازش را با امام جماعت ادامه دهد.
سوم: اگر موقعى برسد كه امام در سجده آخر نماز است، در صورت كه بخواهد به ثواب جماعت برسد، بايد بعد از نيت وگفتن تكبيرهً الاحرام به سجده رود و با امام تشهد بخواند، و هرگاه امام سلام داد بلند شود و نمازش را به صورتِ فرادى تمام كند، ولى بنابراحتياط واجب وقتى بلند شد تكبيرى رابه قصدِ اعم از تكبيرهً الاحرام و ذكر مطلق بگويد.
(مسأله 804) اگر مأموم براى جماعت حاضر شود وببيند كه امام در حال ركوع است وبترسد اگر به صف جماعت ملحق شود، امام از ركوع سر بر مى‌دارد، در اين صورت مى‌تواند در جاى خود تكبيربگويد وركوع كند و در ركوع يا بعد از آن يا در سجده يا بين دو سجده يا بعد از دو سجده يا در حال ايستادن براى ركعت بعدى راه رود تا به صف جماعت ملحق شود، چه راه رفتن به جلو يا عقب يا به يكى از دو طرف باشد به طورى كه از قبله منحرف نشود ومانعى غير از دورى مانند پرده نباشد، اگرچه احتياط مستحب آن است كه فاصله به اندازه‌اى دور نباشد كه مانع از اقتدا باشد. در حال راه رفتن، واجب است قرائت و اذكارى كه نياز به آرامش دارد، ترك شود.