اگر كسى عمداً در اجزا وشرايط نماز خللى ايجاد كند اگرچه به يك حرف يا حركت از قرائت ياذكر باشد نماز باطل مى‌شود. همچنين اگر عمداً چيزى از قول يا فعل را زياد كند، چه ركن باشد و چه نباشد، چه موافق اجزاى نماز باشد و چه مخالف آن، وچه از اول نماز آن را قصد كند و يا در بين نماز، موجب بطلان نماز مى‌گردد.
(مسأله 848) زيادكردن فعلى در غير ركوع وسجود جز با قصد جزئيت براى نماز، تحقق پيدانمى كند، بنابر اين اگر دست را حركت دهد يا بدن را بخاراند وقصد نكند كه جزءِ نماز باشد، ضررى ندارد مگر آن‌كه صورت نماز را از بين ببرد.
(مسأله 849) اگر ركوع يا دو سجده در يك ركعت را سهواً زياد كند، نماز باطل مى‌شود والّا باطل نيست، مثل اين‌كه دو سجده در دو ركعت باشد.
(مسأله 850) اگر سهواً جزئى را كم كند، اگر پيش از فوت محل آن متوجه شود، بايد برگردد و از آن جزء به بعد را بجا آورد، بنابر اين اگر آيه‌اى از حمد يا سوره را سهواً يا جزئى از تسبيحات ركعت سوم يا چهارم را ترك كند وقبل از ركوع متوجه شود، بايد آن آيه ومابعدش را بخواند و اگر بعد از فوت محل ركنى، ملتفت شود كه ركنى را ترك كرده نمازش باطل مى‌شود، ولى اگر آنچه فوت شده ركن نباشدنماز صحيح است، مثلًا اگر در سجده دوم متوجه شود كه ركوع را سهواً ترك نموده نماز باطل است، ولى اگر در ركوع متوجه شود كه آيه‌اى از حمد را نخوانده نمازش صحيح است و در صورتى كه يك سجده يا تشهد فراموش شود، بايد بعد از نماز آن راقضانمايد.
فوت محل جزء فراموش شده به سه چيز محقق مى‌شود:
اول: آن‌كه وارد ركن بعدى شود، مانند كسى كه پس از ركوع يادش بيايد كه حمد يا سوره را نخوانده است، كه در اين صورت، بايد نماز را ادامه دهد، ولى اگر به حد ركوع نرسيده باشد، بايد برگردد وآنچه را كه فراموش كرده است واجزاء بعد از آن را، به ترتيب انجام دهد. چنان‌چه ركنى را فراموش كرده باشد، مانند كسى كه دو سجده را در ركوع يادش بيايد كه فراموش كرده است، بايد نماز را اعاده كند و اگر قبل از ركوع يادش بيايد بايد تدارك نمايد. اگر يك سجده يا تشهد يا قسمتى از آن را يا ترتيب بين آنها را فراموش كند و در ركوع متوجه شود بايد نماز را ادامه دهد واگرقبل ازآن متوجه شود، بايدآنچه را كه فراموش كرده واجزاء بعداز آن را تدارك كند ودر بعضى ازحالات بايد دوسجده سهوانجام دهد كه تفصيل آن خواهدآمد.
دوم: آن‌كه از نماز خارج شود، پس اگر دو سجده را فراموش كند وسلام دهد وعمداً يا سهواًكارى منافى با نماز انجام دهد، نمازش باطل است و اگر قبل از اين‌كه كار منافى با نماز انجام دهدمتوجه شود بايد برگردد ودو سجده وتشهد وسلام را بجا آورد وبعد دو سجده سهو براى سلام زيادى بجا آورد. همچنين اگر يك سجده يا تشهد يا بعض آن را فراموش كند وسلام دهد وكار منافى با نمازنيز انجام نداده باشد، بايد تدارك كند و در پايان دو سجده سهو بجا آورد و اگر بعد از انجام دادن عمل منافى با نماز متوجه شود نماز صحيح است، بايد آنچه فراموش شده را قضا كند ودو سجده سهو نيزبجاى آورد.
سوم: آن‌كه ازفعلى كه بايدآن فعل فراموش شده رادرضمن آن انجام دهد، خارج شود، مانندكسى كه ذكر يا طمأنينه را در ركوع يا سجود فراموش كند تا آن‌كه سرش را بردارد، در اين صورت بايدنماز را ادامه دهد. همچنين كسى كه گذاشتن بعضى از مواضع سجده، غير از پيشانى را در جاى خودفراموش كند، چون از آن فعل گذشته است نمازش صحيح است. اگر قبل از ركوع متوجه شود كه قرائت يا تسبيحات را نشسته خوانده تدارك آن لازم نيست.
(مسأله 851) كسى كه ايستادن بعد از ركوع را فراموش كند و در حال سجده يا نزديك سجده متوجه شود بايد نماز را ادامه دهد. همچنين اگر نشستنِ بين دو سجده را فراموش كند و در سجده دوم متوجه شود، بايد نماز را ادامه دهد، ولى اگر در حال رفتن به سجده متوجه شود بايد بنشيند سپس به سجده رود.
(مسأله 852) اگر بعد از سجده دوم متوجه شود كه ركوع نكرده است، بايد نماز را اعاده كند واگرقبل از آن متوجه شود، بايد بايستد وبعد از ركوع نماز را ادامه دهد وبنابراحتياط مستحبى نماز رااعاده كند.
(مسأله 853) اگر دو سجده را ترك كند وشك كند كه از يك ركعت بوده يا دو ركعت، در صورتى كه در ركن بعدى وارد شده باشد، نمازش باطل است وگرنه بايد برگردد ودو سجده را انجام داده، سپس نماز را ادامه دهد. مثلًا اگر در ركوع ركعت سوم متوجه شود كه دو سجده را ترك نموده است ونداند كه هر دو از ركعت اول بوده يا از ركعت دوم يا يكى از ركعت اول وديگرى از ركعت دوم بوده، در اين صورت اگر نمازگزار بعد از داخل شدن در ركن بعدى يا بعد از فراغ از نماز وبجاآوردن عمل منافى نماز متوجه شود، بنابراظهر بايد نماز را اعاده كند، ولى اگر قبل از ركوع متوجه شود، بنابراظهر بايد برگردد ودوسجده را در ركعت دوم انجام دهد آنگاه نماز را ادامه دهد و اگر بعد از تشهد وايستادن متوجه شود، بايد دو سجده را انجام داده، سپس نمازرا ادامه دهد ودرپايان نماز دوسجده سهواحتياطاً بجا آورد.
(مسأله 854) اگر بفهمد دو سجده را از دو ركعت نماز ترك كرده، بايد آنها را بعد از نماز قضا كنداگرچه از دو ركعت اول باشند.
(مسأله 855) اگر سلامِ نماز را فراموش كند وقبل از انجام دادن فعل منافى نماز متوجه شود، بايد تدارك كند و اگر بعد از آن متوجه شود، نمازش صحيح است ولى بنابراحتياط مستحبى اعاده كند.
(مسأله 856) اگر يك ركعت يا بيشتر را فراموش كند وقبل از سلام دادن متوجه شود يا بعد از سلام وقبل از فعل منافى ملتفت گردد، بايد بايستد وآن را انجام دهد، ولى اگر بعد از فعل منافى متوجه شود نمازش باطل است.
(مسأله 857) اگر سهواً طمأنينه در قرائت، تسبيح، تشهد، ذكر ركوع يا ذكر سجود ترك شود اشكال ندارد ولى بنابراحتياط مستحب آنها را به نيت قربت مطلقه تدارك نمايد.
(مسأله 858) اگر بلند يا آهسته خواندن را فراموش كند و در اثناء نماز يادش بيايد، التفات نكندونماز را ادامه دهد، چه هنگام قرائت وتسبيح متوجه شود چه بعد از تمام شدن آن. حكم جهل مركب، ملحق به حكم فراموشى است، اما جهل بسيط در صورتى كه معذور باشد اشكالى ندارد.
(مسأله 859) واجبات نماز دو قسم‌اند:
1- واجب ركنى: مراد از واجب ركنى اين است كه با كم وزيادشدن آن مطلقاً نماز باطل مي‌شود (چه حكم را نداند چه فراموش كرده باشد) واجبات ركنى عبارتند: از ركوع، سجود، طهارت، وقت، قبله وتكبيرهً الاحرام، ولى اگر تكبيرهً الاحرام را از روى فراموشى يا ندانستن زياد كند نماز باطل نمى‌شود.
2- واجب غير ركنى: مقصود از واجب غير ركنى اين است كه با ترك آن نماز باطل نمى‌شود مگراينكه از روى عمد و با التفات به حكم شرعى، آن را ترك كند، مانند قرائت وتشهد وسلام.
قاعده كلى:
بعضى از واجبات بخود نماز مربوط هستند لذا مستقيماً از اجزاء نماز بشمار مى‌آيند، مانند ركوع، سجود، قرائت، تشهد، سلام وغير آن، اما اگر واجبى مربوط به جزء معينى از نماز باشد، ازواجبات همان جزء به حساب مى‌آيد، ماننذ ذكر در ركوع وسجود وقيام هنگام قرائت ونشستن درحال تشهد ومانند آن.
بنابراين اگر قسم اول فراموش شود دو حالت دارد:
اول: آن‌كه قابل تدارك باشد كه چند صورت دارد:
1- اگر قبل از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد بايستد وركوع كند ونماز را ادامه دهد و اگر قبل از ركوع يادش بيايد كه دو سجده يا سجده دومِ ركعتِ سابقه را انجام نداده است، بايد سجده كند و نمازش را ادامه دهد.
2- اگر قبل از ركوع متوجه شود كه تكبيرهً الاحرام را نگفته است، بايد برگردد و از تكبيرهً الاحرام به بعد نمازش را بخواند.
3- اگر قبل از ركوع متوجه شود كه حمد يا سوره يا بعضى از آنها را نخوانده است، بايد از آنجا به بعد نمازش را بخواند. همچنين اگر قبل از ركوع متوجه شود كه تشهدِ ركعتِ دوم را نخوانده است، بايد برگردد وتشهد ومابعد از آن را انجام دهد.
4- اگر قبل از فعل منافى متوجه شود كه دو سجده يا تشهد ركعت آخر يا سلام نماز را بجاى نياورده است، بايد برگردد وآنها را انجام دهد.
دوم: آن‌كه قابل تدارك نباشد كه خود چند صورت دارد:
1- اگر بعد از ركوع متوجه شود كه حمد يا سوره يا آيه‌اى از آنها را نخوانده است، در اين صورت مى‌تواند نماز را ادامه دهد.
2- اگر بعد از سجده دوم متوجه شود كه ركوع را انجام نداده، نمازش باطل است و بايد اعاده كند، همچنين است اگر بعد از ركوع متوجه شود كه دو سجده را انجام نداده است.
3- اگر بعد از ركوع متوجه شود كه يك سجده يا تشهد را انجام نداده، بايد نماز را ادامه دهد سپس آن را قضا نمايد.
اگر قسم دوم كه واجبات اجزاء نماز است فراموش شود، يك حالت دارد، كه قابل تدارك نيست اگرچه محل شك يا سهو باقى باشد، مانند آن‌كه بعد از برداشتن سر متوجه شود كه ذكر ركوع يا سجود رانگفته است، در اين صورت بايد نمازرا ادامه دهد ونمى تواند آن را تدارك كند، همچنين اگرآرامش وطمأنينه را در حال ذكرركوع ياسجود فراموش كند وبعداز تمام شدن آن متوجه شود يا ايستادن را درقرائت يا جهر واخفات را درآن فراموش كند كه بايد نماز را ادامه دهد.