احکام غنا – آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)

[۱]. ترجیع به معنای چهچه زدن نیست. بلکه به معنای تکان دادن صدا در حلق و حنجره است. گاهی انسان صدا را بدون ترجیع و یکنواخت از اوّل تا آخر ادا می‌کند و گاهی وسطش را تکانی می‌دهد و فراز و فرودی به صدا می‌دهد. این ترجیع است. (مکاسب محرمه، ج۲۷۷، ص۱۰، س۵و ج۲۷۸، ص۴، س۱۲)

برای اینکه این معنا قابل تمییز باشد و بتوانیم در موارد مشکوک آن را جدا کنیم، بعضی از قیود سلبی را بیان می‌‌کنیم و این قیود را از غنا سلب می‌کنیم. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۴)

۱. صوت نیکو
آوازخوانی و صدق معنای غناء، متقوّم به صدای خوب نیست. بعضی از آوازخوان‌‌ها صدایشان خوب است، بعضی صدایشان متوسط و بعضی صدایشان بد است. آواز‌‌خوانی بر همه اینها صدق می‌کند، ولو صدا بد باشد. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۵)

۲. انطباق با دستگاه‌‌های موسیقی
انطباق با دستگاه‌‌های موسیقی، ملاک و مناط صدق و عدم صدق آوازخوانی نیست. به خاطر اینکه هر صوتی‌‌که از حنجرۀ انسان خارج می‌شود، ولو غناء هم نباشد، با یکی از مقامات موسیقی همراه است؛ یعنی هر صدایی که مدّ و ترجیعی دارد (غنای به معنای اوّل) حتماً داخل در یکی از دستگاه‌‌های موسیقی است. مثلاً اذان استاد مؤذّن‌زاده بر اساس یکی از مقام‌‌های دستگاه موسیقی است. پس ملاک، انطباق با دستگاه‌‌های موسیقی نیست. (مکاسب محرمه، ج۲۸۰، ص۱۰)

۳. اطراب به معنای طرب انگیز بودن
مقوّم معنای غناء طرب انگیز بودن نیست. (مکاسب محرمه، ج۲۸۱، ص۴)

۴. متناسب با مجالس اهل لهو و فسوق
آواز‌‌خوانی در مجالس لهو و فسوق با آوازخوانی در غیر مجالس لهو و فسوق تفاوتی ندارد. ممکن است شخصی غزلی از حافظ بخواند و شنوندگان به عالم معنا توجّه کنند و ممکن است همین شخص در مجلس دیگری همین آواز و همین غزل را بخواند و دیگران کف بزنند و برقصند. بنابراین مقوّم معنای غناء این نیست که مخصوص مجالس لهو و فسوق یا متناسب با مجالس لهو باشد. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۴)

۵. نظم موسیقایی داشتن
هر صدایی‌‌که از حنجرۀ انسان خارج بشود-که همان معنای لغوی غنا بر آن صدق کند و مدّ و ترجیع داشته باشد- خارج از یکی از اشکال موسیقایی نیست؛ لکن نظم موسیقایی چیز دیگری است. نظم موسیقایی این است که کسی آهنگی را طبق دستگاه و مقامی شروع کند و به روال صحیح آن تا آخر آواز پیش ببرد؛ این را می‌گویند نظم موسیقایی که اگر خلاف این رفتار کند، اهل موسیقی آن را زشت می‌شمرند. البته این مطلب در عرف‌‌های مختلف، متفاوت است: در موسیقیِ ایرانی به یک صورت، و در موسیقی عربی به‌‌گونه‌‌ دیگر است؛ هرچند مقامات در همۀ دنیا یکسان است، آوازها از این مقاماتِ گوناگون خارج نیست. امّا نظم موسیقایی در جاهای مختلف، متفاوت است. پس نظم موسیقایی غیر از این است که این آهنگ و آواز بر بخشی از این دستگاه‌‌های موسیقی تطبیق کند.

غنا متقوّمِ به این نیست که حتماً نظم موسیقایی داشته باشد. ممکن است کسی دو گونه آواز بخواند: یکی آوازی‌‌که گفته می‌‌شود بر طبق ضابطه و نظم و میزان خوانده و دیگری آوازی که می‌گویند خارج خوانده است؛ یعنی از آن نظم موسیقایی خارج شده است. بنابراین نظم موسیقایی هم جزو مقوّمات حدّ غنا نیست. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۵)

۶. تقارن آواز با آلات موسیقی
شرط صدقِ غنا این نیست که حتماً با ساز همراه باشد؛ همچنان که این آلات موسیقایی غالباً – نه همیشه – بدون چنین آوازی نواخته نمی‌شود. بیشتر کسانی که آلات موسیقی را به‌‌کار می‌برند، آنها را با آواز به‌‌کار می‌برند. البته گاهی هم از آنها بدون آواز استفاده می‌شود. (مکاسب محرمه، ج۲۸۲، ص۷)

۷. مقارن بودن با کلام
صدق غنا متوقف بر داشتن کلام نیست. غناء می‌تواند با کلام باشد و می‌‌تواند بدون کلام باشد؛ یعنی همین شخصی که آواز می‌خواند، گاهی طبق این آواز شعری را می‌خواند و گاهی هم فقط زمزمه می‌کند، بدون اینکه کلامی با آن همراه باشد. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۷)

۸. باطل بودن کلام
باطل بودن کلام هم دخالتی در مفهوم غنا ندارد. ممکن است غنا، کلام حق باشد، یا باطل. در هر دو صورت آوازخوانی و غنا صدق می‌کند. بنابراین اگر کسی با همین دستگاه‌‌ها و شیوۀ خاصی که به آن آواز‌‌خوانی می‌گوییم، شعر خوب، حدیث یا نوحه‌‌ای بخواند، این غناست و اگر هم شعر باطل و شهوت‌انگیز بخواند، آن هم غناست. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۷)

همۀ این امور، اخصّ از مفهوم غناست و مفهوم غنا متقوّم به اینها نیست. بنابراین مراد از غنا در استعمالات، همین چیزی است که ما در فارسی از کلمۀ آوازخوانی یا آوازه‌‌خوانی، با این خصوصیّاتی که ذکر شد، می‌فهمیم. (مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۷)

معانی طرب 

الف) طرب به معنای فرح یا شدّت فرح است.

ب) طرب به معنای حالت خفتی است‌‌ که در انسان از فرح یا از حزن حاصل می‌شود.
انسان وقتی خرسند و خوشحال می‌شود، یک حالت سبکی و خفتی در خود احساس می‌کند. عین همین خفّت در حالت حزن هم هست. وقتی انسان از یک حادثه‌ای غمگین می‌شود، یک حالت خاصی، از قبیل بی‌‌تابی و ناآرامی در خود احساس می‌کند؛ به این حالت خفّت و ناآرامی طرب می‌‌گویند.

در معنای اول، طرَب، مخصوص فرح است، اما بنابر معنای دوم، مشترک بین فرح و حزن است.

ج) طرب، آن خفّتی است که در روح حاصل می‌‌شود. البته نه هر خفّتی، بلکه آن حالت اوج ناآرامی و بی‌قراری را طرب می‌گویند؛ خواه این بی‌قراری ناشی از فرح باشد یا ناشی از حزن. (مکاسب محرمه، ج۲۸۱، ص۳)

مفهوم غناء متقوّمِ به اطراب به معنای طرب‌انگیز بودن نیست. چه طَرَب به معنای خصوصِ فرح و چه اعمّ از فرح و حزن یا به معنای حالتِ بی‌قراری و بی‌تابی باشد؛ بر آوازخوانی غناء صدق می‌کند، اعمّ از اینکه مطرب باشد یا مطرب نباشد. ( مکاسب محرمه، ج۲۸۳، ص۴)

گاهی غنا و آوازخوانی اطرابِ شأنی دارد، و گاهی ندارد. در مورد اطراب فعلی نیز واضح است که خیلی از موارد اصلاً طربی به وجود نمی‌آورد. بسیاری از آوازها که انسان برای خودش می‌خواند، نه در خود او و نه در دیگری هیچ طربی ایجاد نمی‌کند. اطرابِ شأنی هم ایجاد نمی‌کند، خیلی از انواع خواندن‌‌ها هست که ممکن است در دل اثر گذارد و انسان خوشش بیاید، امّا این خوش‌آمدن غیر از آن خفّتی است که در اثر شدت فرح یا حزن ایجاد می‌‌شود. پس با اینکه غنای عرفی بر آن صدق می‌کند، این حالت اطراب در آن نیست. (مکاسب محرمه، ج۲۸۱، ص۵)

حرمت غنا

قیود مؤثر در غنای محرّم

۱. ملهی بودن

لهو عبارت است از: آن چیزی‌‌که انسان را سرگرم کند و از امری غافل نماید. (مکاسب محرمه، ج۲۵۹، ص۹)
البته نمی‌‌توان گفت هر لهوی حرام است، بلکه لهوی که موجب اضلال مردم باشد، حرام است. (مکاسب محرمه، ج۲۵۹، ص۱۰)
مثلاً انسان که اشتغال ذهنی دارد یا مصیبتی بر او وارد آمده، یا گرفتاری و نگرانی‌ دارد، با شنیدن آوازی سرگرم شده، از آن ناراحتی و خیالات غافل می‌شود. یا با تماشای فیلمی از چیزهای دیگر غافل می‌‌شود. این آهنگ و فیلم لهو است، اما حرام نیست. (مکاسب محرمه، ج۲۵۹، ص۹)

۲. اضلال عن سبیل الله

اضلال به معنای گمراه شدن از صراط مستقیم است؛ اعم از انحراف از عقیده‌‌ یا عمل صحیح. (مکاسب محرمه، ج۲۶۱، ص۳)

اضلال اعتقادی
یعنی انسان را نسبت به معارف دینی دچار تردید و شبهه کند و حالت بی‌تفاوتی در انسان به وجود آورد که در بسیاری از مواردِ غناء، این معنا وجود دارد. (مکاسب محرمه، ج۲۹۶، ص۵)

مثلاً کسی سرگرم به این ملاهی می‌شود و به تدریج ذهنیّات او عوض می‌شود؛ چه بسا اتفاق می‌افتد، وقتی انسان در حالت عادی است، براساس گرایش‌‌های روحی و فکری‌‌اش با مسجد، مؤمنین و با فضای دینی سر و کار دارد و یک عقاید و گرایش روحی و فکری‌ نسبت به دین دارد و وقتی در امور لهوی غرق شد، به تدریج آن عقاید عوض می‌شود و انسان را منحرف می‌کند. پس اضلال عن سبیل الله یعنی اضلال در اصول و در عقاید.
(مکاسب محرمه، ج۲۸۵، ص۱۱)

اضلال عملی (اضلال در عمل و در فروع)
یعنی انسان را به محرّم وادارد، یا در او حالت بی‌مبالاتی نسبت به گناه به وجود آورد. در حقیقت یکی از خطرات بزرگ غنا و موسیقیِ مضل همین است که انسان را نسبت به حقایق بی‌اعتنا، و نسبت به گناه بی‌تفاوت می‌‌کند. (مکاسب محرمه، ج۲۹۶، ص۵)

قیود غیرمؤثر در غنای محرّم

۱. طرب‌‌انگیز
طرب‌انگیز بودن، نه تنها مقوم مفهوم غنا نیست، بلکه ملاک حرمت غنا هم نیست؛ یعنی این حالت نفسانی و خفّتی که از شنیدن غنا برای انسان حاصل می‌شود، مطلقاً ملاک حرمت نیست. گاهی دیدن بعضی مناظر در نفس انسان بیش از حالت فرح، غنا ایجاد طرب می‌کند و گاهی بعضی مناظر حالت حزنی ایجاد می‌کند که از هر غنای حزن‌انگیزی تأثیرش بیشتر است. (مکاسب محرمه، ج۳۱۶، ص۱۰)

گاهی روضه‌خوانی با روضه‌اش چنان مستمع را از حال طبیعی خارج می‌‌کند که او بی‌اختیار خودش را می‌زند. این همان طَرَب است. یا گاهی لطیفه‌ای تعریف می‌شود و چنان روی شنونده اثر می‌‌گذارد که نمی‌‌تواند خود را کنترل کند و به شدت می‌‌خندد. پس نه خود این طرب حرام است، نه به طریق اولی صوتی که چنین حالتی را ایجاد کند، حرام است. (مکاسب محرمه، ج۳۱۵، ص۹)

۲. ریتم تند
ریتمِ تند شاخص غنای محرّم نیست. (مکاسب محرمه، ج۳۱۸، ص۷)

۳. قصد تفریح
اگر غنا لهوی شد، شنیدن آن، چه به قصد تفریح باشد و چه نباشد و چه به قصد پرکردن اوقات فراغت باشد و چه نباشد، حرام است. (مکاسب محرمه، ج۳۱۶، ص۸)

۴. شدت و ضعف تأثیر غنا در لهویت
اگر یکی از عناصر تشکیل‌دهندۀ غنا که عبارت است از صوت، کلام و خواننده، موجب لهو شد، این غنا حرام است. بنابراین، کمتر یا بیشتر تأثیر داشتن یکی، یا تأثیر نداشتن دیگری، تأثیری در آن مجموع محصّل ندارد. (مکاسب محرمه، ج۳۱۶، ص۸)

۵. عدم تأثیر انگیزه
اگر غنای لهوی باشد، محرّم است؛ چه خواننده با انگیزه غنا و لهو بخواند و چه بدون آن. (مکاسب محرمه، ج۳۱۶، ص۹)

اضلال در موسیقی حرام

• الف) نحوه‌‌ اضلال در غنا

  ممکن است ضلال غنا به سه نحو باشد:

  یک- مضمون کلمات آن موجب گمراهی ‌‌شود؛ مانند اینکه مضمون آوازی، انسان را به شراب‌‌خواری یا بی‌‌حجابی بکشاند، یا اینکه از عمل خیری باز ‌دارد یا موجب شود اعتقادات حق جایشان را به اعتقادات باطل دهد. (مکاسب محرمه، ج۲۸۶، ص۴)

  دو- آهنگ به‌‌گونه‌‌ای باشد که انسان را به گناه وادارد؛ مثل آهنگی که اختصاص به رقص محرّم داشته باشد. یا آوازی که انسان را به شهوت وادار می‌کند. (مکاسب محرمه، ج۲۸۶، ص۴)

  سه- اوضاع و احوال و شرایط گوناگون دیگر موجب اضلال است؛ مثلاً در خواننده خصوصیّتی است که إلهاء عن سبیل الله می‌کند؛ مانند اینکه خواننده، زنی باشد که با وضع و حالش موجب گمراهی ‌‌شود؛ هرچند اشعارش گناه‌‌آفرین نباشد یا لحن و آهنگش آهنگ معمولی باشد. امّا چون خصوصیّت او، به‌‌گونه‌‌ای است که خواندن او موجب تحریک شهوت و افتادن به گناه است، موجب اضلال می‌‌شود. (مکاسب محرمه، ج۲۸۶، ص۴)

  ب) معیار در حرمت، اضلال شأنی است نه فعلی

  گاهی آوازی برای کسی مضلّ عن سبیل الله است، امّا برای دیگری نه؛ چراکه ممکن است تقوا و مراقبتش زیاد باشد و این چیزها در او اثر نگذارد یا اینکه زیاد شنیده و برایش عادی شده باشد؛ یعنی برای او مهیج و محرک نباشد. یا به دلیل دیگری باشد. بنابراین افراد مختلف‌‌اند. آیا حکم غناء نسبت به این‌‌گونه افراد مختلف است؟

  در شمول حرمت نسبت به این دو شخص و بین این دو حالت تفاوتی نیست. نمی‌توان گفت که اضلال در مورد کسی که فعلاً تحقّق پیدا می‌کند، حرام و در مورد کسی که فعلاً تحقّق پیدا نمی‌کند، حلال است. (مکاسب محرمه، ج۲۹۶، ص۵)

مرجع تشخیص مصداق غنای حرام

تشخیص این موضوع، مثل سایر موضوعات، با عرف است؛ یعنی بعد از آنکه به این نتیجه رسیدیم که غنای محرّم عبارت است از غنای لهوی مضلّ عن سبیل الله، تشخیص مصداق خارجیِ آن و اینکه آیا این آوازی که اجرا می‌شود، لهو مضلّ عن سبیل الله است یا نه، امری عرفی است.

گاهی علاوه بر تشخیص عرف (عرف عام)، تشخیص و احراز شخص مکلّف هم لازم است؛ مثلاً اگر خوانندگی یا نوازندگی در دستگاه موسیقی خاصی به تشخیص عرف، لهوی مضلّ باشد و انسان را به گناه تشجیع ‌کند، اگر مکلّف نمی‌داند که این غناء در همان دستگاه است یا نه، یعنی در تطبیق مصداق خارجی با آن موضوع که عرف تشخیص داده، شک ‌کند، اینجا طبعاً تشخیص با خود مکلّف است. اگر مکلّف تشخیص داد که این صوت مصداقی است برای همان موضوع محرم که عرف تشخیص داده بود، حرام می‌‌شود و اگر شک کرد، بنا را بر حلّیت می‌‌گذارد. (مکاسب محرمه، ج۳۱۷، ص۴)

غنا بودن صوت مرقص

یکی از موارد واضح لهو مضلّ عن سبیل الله، صوتی است که شأناً مرقّص^(۱) باشد. (مکاسب محرمه، ج۳۲۰، ص۳)

نکته

لهوی بودن، منحصراً از آهنگ لهوی یا مضمون کلام لهوی ناشی نمی‌شود. بلکه شرایط و اوضاع و احوال، ملابسات و مقارنات، در اینکه صوتی لهوی یا غیر لهوی باشد، تأثیر می‌گذارد؛ مثلاً اگر کسی در مجلس دینی، غزلی از حافظ خواند و سپس همین غزل را در مجلسی با حضور زنان نامحرم و با برنامه‌‌های فسق و فجور اجرا کرد، در مورد اول این آواز، لهوی مضل نیست، ولی در مورد دوم است؛ چراکه فضا آنجا به‌‌گونه‌‌ای است که آواز، آوازِ لهوی می‌‌شود. این مطلب را می‌‌توان به کلّ کشور تعمیم داد؛ چون رادیو و تلویزیون مربوط به کلّ کشور است، نه مجلس خاص. اگر فضای عمومی کشور به‌‌گونه‌‌ای بود که به لهوی بودن این آهنگ کمک کرد، این می‌شود غنای لهوی و حرام و اگر به‌‌گونه‌‌ای بود که به لهوی بودن این غناء، کمک نکرد، غنای لهوی نیست؛ اگرچه در هر دو صورت همان غنا باشد. (مکاسب محرمه، ج۲۸۸، ص۹)

مثلاً در جمهوری اسلامی که همه چیز در جهت دین و خداست و فضا، فضای اسلامی است و جهت‌گیری دولت و آحاد ملّت، به طور عام دینی است با فضای طاغوتی و اشرافی‌گری و حکومت فاسد و رجال حکومتی فاسق که به تبع آن مردم هم نسبت به مسایل دین بی‌قید و لاابالی‌‌اند، فرق می‌‌کند؛ یعنی فضا در لهوی بودن یا لهوی نبودنِ این آواز یا این صدا تأثیر می‌گذارد. (مکاسب محرمه، ج۲۸۸، ص۸)

وظیفه مکلف هنگام شک

اگر نمی‌دانیم این آوازی را که آوازخوان می‌‌خواند، مصداق غنای لهوی مضلّ است یا نه، بنا را بر حلّیت غنا می‌‌گذاریم. (مکاسب محرمه، ج۲۹۶، ص۸)

————————————————–
[۱]. رقص‌‌آور

مسائل متفرقه

۱. غنای محرم در تلاوت قران و مراثی امام حسین(ع)
هر آوازی که لهوی باشد، محرّم است. چه در آواز مرثیه باشد، چه تلاوت قرآن و در مورد قرآن، حرمت آن مضاعف است؛ زیرا استخفاف و توهین به قرآن است. (مکاسب محرمه، ج۲۹۰، ص۶ و ج۲۹۳، ص۹)

۲. غنای محرم در مجالس عروسی
در حرمت غنا فرقی بین مجلس عروسی و غیر عروسی نیست؛ یعنی اگر در مجلس عروسی هم غنایی بخواند که لهو مضلّ عن سبیل الله باشد، این محرّم است. امّا اگر غنایی می‌خواند که لهو مضلّ عن سبیل الله نیست، حرام نیست. (مکاسب محرمه، ج۲۹۵، ص۱۱)

۳. استمتاع مرد از همسرش باعث حلّیت غنای محرم نمی‌‌شود.
چنانچه مرد بخواهد از زوجة خود متمتّع شود، به اینکه او برایش غنای حرام بخواند، جایز نیست. ( مکاسب محرمه، ج۳۲۵، ص۵)

۴. غنا از گناهان کبیره است. (مکاسب محرمه، ج۲۵۹، ص۳)

احکام غنا

۱. حضور در مجلس غنا حرام است. (مکاسب محرمه، ج۲۶۲، ص۴)

۲. استماع غنا حرام است. حتّی اگر در آن مجلس هم حضور نداشته باشند. (مکاسب محرمه، ج۲۶۲، ص۵)

۳. تعلیم و تعلم غنا، به معنای فراگیری قواعد آن، حرام نیست. مگر اینکه آنچه اجرا می‌کند، مضلّ عن سبیل الله باشد که این مطلب مربوط به فراگیری دستگاه‌‌ها نیست. بلکه مربوط به ایجاد آهنگ‌‌هاست.

توضیح: قواعد عبارت است از همین دستگاه‌‌های موسیقی که به آن مقامات می‌گویند. یادگیری این دستگاه‌‌ها به این است‌‌که فرضاً اگر بخواهید در دستگاه شور یا همایون آواز بخوانید، بگویند در آمد، اوج یا فرود آن، چنین و چنان است. این یادگیری اشکال ندارد.

با یادگیری این مقامات، نوبت به تولید آهنگ می‌رسد. آن کسی‌‌که این مقامات را فرا گرفته است، با ذوق خود می‌تواند یکی از این آهنگ‌‌ها را تهیه کند. غالباً این موارد، یاد گرفتنی نیست. بلکه با ذوق و هنر خودش این آهنگ را می‌سازد که ممکن است آهنگ لهوی مضلّ باشد یا غیر لهوی. (مکاسب محرمه، ج۲۹۹، ص۳)

۴. مزدی‌‌که در ازای آواز‌‌خوانی دریافت می‌‌شود، در صورتی‌‌که غنای حلال یا موسیقی حلال باشد، اشکال ندارد. و اگر غنای حرام باشد مزد آن نیز حرام است. (مکاسب محرمه، ج۳۲۱، ص۸)

سوالاتی در مورد غنا

۱. آیا صحیح است غناء را حلال و شعبه خاصی از آن را حرام بدانیم؟
جواب: اشکال ندارد. البته نباید چنین تعبیر کرد که “غناء حلال است” ؛ چراکه چنین تعبیری گمراه‌کننده‌ است. بلکه گفته شود غنایی که چنین خصوصیّاتی‌‌ دارد، حرام است. (مکاسب محرمه، ج۳۱۵، ص۷)

۲. اگر زنی بدون عشوه‌گری در جمع مردان غناء بخواند و از نظر عرف مفسده‌ای در پی نداشته باشد، حکمش چیست؟
جواب: چنانچه خوانندگی زن در جمع مردان که طبعاً مراد، مردان بیگانه و نامحرم است، موجب تحریک شهوت، ریبه و افتادن در گناه شود، غنای لهوی محرم است که هم برای خواننده حرام است و هم برای شنونده. (مکاسب محرمه، ج۳۲۱، ص۹)

دو نکته نسبت به سؤال

• شرط عدم تحریک شهوت که در سؤال فرض شده، تقریباً تحقّق‌ناپذیر است؛ چگونه ممکن است زنی خوش‌‌صدا، آوازی بخواند و مردها دل‌‌هایشان متوجّه پروردگار باشد و ذکر بگویند و مفسده‌‌ای برایشان ایجاد نشود. این خیلی بعید است و عادتاً چنین چیزی تحقّق نمی‌‌یابد. بله اگر شرط سؤال‌‌کننده تحقّق یافت، حرام نیست. امّا چرا انسان حکم به عدم حرمت چیزی‌‌ بدهد که به‌‌طور طبیعی و عادی اتفاق نمی‌افتد.

• ضمناً در سؤال تعبیر عشوه‌گری به کار رفته است؛ به این معنا که اگر عشوه‌گری نکند، شهوت‌انگیزی نخواهد شد. درحالی‌‌که چنین نیست؛ گاهی ممکن است آن زن عشوه‌گری هم نکند، امّا در عین حال تحریک شهوت کند. پس ملاک، عشوه‌گری نیست، تحریک شهوت است. (مکاسب محرمه، ج۳۲۱، ص۹)

۳. گوش کردن به صدای زن از طریق ضبط صوت یا فیلم چه حکمی دارد؟
جواب: چنانچه صوت، صوت لهوی باشد، حرام است و در غیر این صورت حرام نیست. صوت زن خصوصیتی ندارد. این فرق می‌کند با آن زنی که در حضور مرد می‌خواند؛ چراکه از نوار پخش می‌‌شود. شناختن و نشناختن آن زن هم تأثیری در حکم ندارد. (مکاسب محرمه، ج۳۲۱، ص۱۰)

۴. نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی زنان که مستلزم رسیدن صدای آنها به نامحرم است، چه حکمی دارد؟
جواب: در مناط حرمت، فرقی بین اقسام غنا نیست؛ چه غنای عرفی که آواز‌‌خوانی است و چه غنای لغوی که شامل نوحه‌خوانی و روضه‌خوانی و… است. مناط حرمت این است که لهوی باشد، و الّا صوت ممدود مُرجَّع زن، به خودی خود حرام نیست. ولی اگر به جهتی، مثل زن بودن خواننده یا جهات دیگر، این صدا جنبۀ لهوی برای آن مستمع پیدا کرد، حرام می‌شود. (مکاسب محرمه، ج۳۲۲، ص۳)

۵. اجرای کنسرت توسط خوانندگان زن در جمع زنان یا در جمع زنان و مردان داخل یا خارج کشور چه حکمی دارد؟
جواب: آن حالتی‌‌که معمولاً در تک‌‌خوانی زن برای مرد ایجاد می‌شود، در اینجا ضعیف است؛ یعنی آن مناط حرمتی که در آنجا وجود داشت، آن حالت تحریک شهوت و ریبه، در خواندن‌‌های دسته‌جمعی ضعیف است و به وجود نمی‌آید. گاهی در تلویزیون نشان می‌دهند که عدّه‌ای زن با حجاب کنار عدّه‌ای مرد ایستاده‌‌اند و صدای زنان در صدای مردان گم است. بنابراین آن خصوصیت صوت زنی که تنها در مقابل مردها می‌‌خواند، در اینجا وجود ندارد. اگر این‌چنین باشد، اشکال ندارد. بله، اگر آن هم موجب تحریک شهوت و ریبه شود، آن هم حرام است. پس امر دائر مدار آن مناط است. (مکاسب محرمه، ج۳۲۱، ص۱۰)