توجه
بر هر فرد واجد شرایط واجب است خمس درآمد مازاد بر مؤونه‌ی خود را پرداخت کند.۱. معنای درآمد
منظور از درآمد در این جا، مال و ثروتی است که از راه فعالیتهای اقتصادی به دست می‌آید، و به اصطلاح عنوان کسب در آن دخالت دارد.
۲. انواع درآمد
۱. درآمد کشاورزی که از راه فعالیتهای کشاورزی به دست می‌آید.
۲. درآمد بازرگانی که از راه فعالیتهای تجاری و بازرگانی به دست می‌آید.
۳. درآمد املاک که از راه اجاره‌ی اعیان به دست می‌آید، مثل درآمدی که از راه اجاره‌ی سرمایه‌های مستغلاتی از قبیل خانه، اتومبیل و مانند آن یا تولیدی از قبیل دستگاه تراش فلزات، ماشین جوراب بافی و مانند آن به دست می‌آید.
۴. درآمد حقوقی که افراد از راه اجاره‌ی نفس (خدمات) دریافت می‌دارند، مثل حقوق و مزدی که استاد با تدریس یا مهندس با فعالیتهای فنی یا کارگر با کارهای ساده دریافت می‌دارد، و همچنین هر فرد دیگری که نیروی انسانی خود را در اختیار دیگری می‌گذارد و در برابرش مزد و حقوق می‌گیرد.
نمونه‌هایی از موارد عدم انطباق درآمد
۱. میراث
۱. ارث و پول فروش آن خمس ندارد، هر چند قیمت آن افزایش یافته باشد، مگر اینکه آن را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد؛ که در این صورت، بنابر احتیاط واجب ارزش افزودة آن پس از فروش، پس از کسر مقدار تورم از درآمد سال حساب می‌شود که در صورت موجود بودن آن در پایان سال خمسی، خمس آن باید داده شود.
۲. ارثی که به فرزندان صغیر می رسد خمس ندارد ولی به سود حاصل از ارث، در صورتی که در بین سال صرف در مؤونه آنان نشود خمس تعلق می گیرد.
۲. مهریه
مهریه خمس ندارد و در عدم وجوب خمس آن، فرقی بین مهریه مدت‌دار و بدون مدت و بین پول نقد و کالا وجود ندارد.
۳. هبه و هدیه
۱. پرداخت خمس پول یا کالا یا ملکی که به انسان هدیه داده می‌شود، واجب نیست، هر چند احتیاط مستحب این است که اگر از مخارج سال زیاد بیاید، خمس آن پرداخت شود.
۲. تحقق عنوان هبه و هدیه تابع قصد دهنده است، بنابراین نفقه‌یی که انسان از طرف پدر یا برادر یا یکی از اقوام دریافت می‌کند در صورتی هبه و هدیه محسوب می‌شود که پرداخت کننده، آن دو را قصد کرده باشد.
۳. وسایلی که از طرف پدر و مادر و یا دیگران به شخص اهدا می‌شود خمس به آن تعلق نمی‌گیرد، هر چند این وسایل مورد نیاز او یا مناسب شأن عرفی او نباشد. بله، اگر هدیه دادن چنین اشیایی خارج از شأن پدر و مادر باشد، مؤونه ی آنان محسوب نمی شود و باید خمس آن را بپردازد.
۴. پدری که به دخترش یک واحد مسکونی به عنوان جهیزیه‌ی عروسی‌اش بخشیده، اگر هبه‌ی واحد مسکونی به دختر، عرفاً مطابق شأن پدر محسوب شود و در بین سال خمسی بخشیده باشد دادن خمس آن واجب نیست.
۵. چیزی که بنیاد شهید به خانواده‌های عزیز شهدا هدیه می‌کند خمس ندارد ولی در سود حاصل از آن اگر از مؤونه سال زیاد بیاید خمس واجب است، همچنین آنچه به فرزندان عزیز شهدا توسط بنیاد مذکور اهدا می‌شود خمس ندارد ولی به سود حاصل از آن، در صورتی که در بین سال صرف در مؤونه آنان نشود خمس تعلق می گیرد.
۶. بخشش صوری خمس دارد، بنابراین زن و شوهری که پیش از رسیدن سال خمسی، اقدام به هدیه کردن صوری سود سالانه‌ی خود به یکدیگر می‌کنند تا خمس به اموال آنها تعلق نگیرد بایستی خمس آنچه به همدیگر می‌بخشند را بپردازند. (با این کار، خمس واجب از آنان ساقط نمی‌شود).
۷. پول فروش هبه و هدیه خمس ندارد، هر چند قیمت آن افزایش یافته، مگر اینکه آن را سرمایه (در معرض فروش) قرار دهد؛ که در این صورت، بنابر احتیاط واجب ارزش افزودة آن پس از فروش، پس از کسر مقدار تورم از درآمد سال حساب می‌شود که در صورت موجود بودن آن در پایان سال خمسی، خمس آن باید داده شود.
۸. عیدی کارمندان (آنچه از پول نقد و اجناس که دولت در ایام عید به کارمندان خود به عنوان عیدی می‌دهد) خمس ندارد، هر چند تا سر سال باقی بماند.
۹.اگر اجناسی به قیمت کمتر در اختیار کارمندان قرار گیرد و مابه التفاوت آن را دولت بپردازد، چنانچه مقداری از اجناس مزبور تا سر سال خمسی مصرف نشود، در این صورت کالای باقی‌مانده اگر به مقداری باشد که یارانه دولت است، خمس ندارد ولی اگر مازاد بر هبة دولت است، آن مقدار اضافه به قیمت فعلی خمس دارد.
۴. جایزه
جایزه‌هایی که توسط بانکها و صندوق‌های قرض الحسنه و مانند آن به افراد پرداخت می‌شود خمس ندارد.
۵. وقف
مکان و اشیای وقفی خمس ندارد، چه وقف عام باشد یاخاص.[۱] همچنین ثمره و نماء[۲] آن نیز خمس ندارد؛ البته اگر نمائات وقف خاص به نحو اکتساب باشد، خمس دارد.
[۱] . اگر حقّ بهره‌برداری از مکان یا چیزی برای استفاده افراد خاصّی؛ مانند فرزندان خود یا فامیلی خاص وقف شود به آن وقف خاص، و اگر برای عموم مردم باشد به آن وقف عام گویند.
[۲] . رشد و افزایش نماء دو قسم دارد: نماء متّصل، مثل چاق شدن گوسفند و نماء منفصل مثل برّه‌هایی که از گوسفندی به دنیا آمده باشد.
۶. حقوق شرعی
حقوق شرعی (مثل خمس و زکات) که از طریق مراجع به طلاب محترمی اهدا می‌شود که مشغول تحصیل در حوزه‌های علوم دینی هستند خمس ندارد.
۷. هزینه درآمد
آنچه را که انسان از درآمد سال برای به دست آوردن درآمد از کارهای تجاری و غیر آن مصرف می‌کند از قبیل هزینه‌های انبارداری، حمل و نقل، وزن کردن، واسطه‌ی معامله و مانند آن، از درآمد همان سال استثنا می‌شود و خمس ندارد.
۸. مال مخمس
مالی که یک‌بار خمس آن داده شود دیگر خمس به آن تعلق نمی‌گیرد، بنابراین اگر در سال جدید مصرف نشود و باقی بماند دوباره خمس ندارد.
۹. بیمه
۱.پولی که بابت بیمة عمر یا نقص عضو به فرد بیمه‌گذار پرداخت می‌کنند درآمد محسوب می‌شود و اگر از مخارج سال زیاد بیاید، باید خمس آن پرداخت شود، لکن پولی که بعد از فوت او به بازماندگان داده می‌شود، نوعی احسان به آنان است و درآمد کسب نیست و خمس ندارد.
۲.مبالغی که بابت درمان و مانند آن از درآمد پرداخت می‌شود و بعد مثلاً شرکت بیمه آن را برمی‌گرداند، درآمد جدید نیست، بلکه برگشت همان پول فرد است که اگر تا سر سال خمسی در مخارج زندگی صرف نشود، متعلق خمس میباشد ولی اگر بعد از گذشت سال خمسی برگردانده شود، باید بلافاصله خمس آن پرداخت شود.
۳.پولی که شرکت‌های بیمه جهت جبران خسارت به بیمه‌گذار میپردازند؛ مانند بیمة بدنه خودرو، آتش سوزی، محصولات کشاورزی، جزو درآمد کسب است و چنانچه تا سر سال خمسی در مخارج زندگی صرف نشود، پرداخت خمس آن واجب است.
۴.پولی که بابت بیمة بیکاری و مانند آن که بر اساس قرارداد بین کارفرما و یا شخص دیگری (غیر از دریافت کنندة مقرری مزبور) و ادارة بیمه، پرداخت می‌شود، برای دریافت کننده هدیه بوده و خمس ندارد ولی اگر بر اساس قرارداد بین خود گیرنده و ادارة بیمه باشد و یا پرداخت کارفرما بر اساس شرط بین گیرنده و او باشد، متعلق خمس است.
۵.پولی که در حوادث رانندگی، فرد خسارت زننده و یا شرکت بیمه از طرف او، جهت جبران خسارت به فرد خسارت دیده پرداخت می‌کند (بیمه شخص ثالث)، درآمد کسب نبوده و خمس ندارد.
۱۰. کمک هزینه تحصیلی
کمک هزینه‌ی تحصیلی که به دانشجویان از طرف وزارت آموزش عالی پرداخت می‌شود خمس ندارد. بله، کسانی که بورسیه شده اند و از همان دوران دانشجویی حقوق می گیرند، به حقوق آنها خمس تعلق می گیرد.
۱۱. دین و مال قرضی
مالی که قرض گرفته می‌شود خمس ندارد، مگر آن مقدار که اقساط آن تا سر سال خمسی از منفعت کسب پرداخت شده و آن مال، موجود یا تبدیل به سرمایه شده باشد. بنابراین اگر شخصی مبلغی را قرض بگیرد و نتواند آن را قبل از آن سال ادا کند لازم نیست خمس آن را بدهد، ولی اگر از درآمد سال خود قسطهای آن را بپردازد و مالی که قرض گرفته هنگام رسیدن سال خمسی نزد او باقی باشد واجب است که خمس آن را به میزان اقساطی که پرداخت نموده بپردازد.
۱۲. دیه
دیه خمس ندارد.