در هر ركعت دو سجده واجب است كه باهم ركن هستند با زياد يا كم نمودن هردو عمداً يا سهواً نماز باطل مى‌شود، ولى با زيادى وكمى يك سجده از روى سهو نماز باطل نمى‌شود، ومفهوم سجده با گذاردن پيشانى بر زمين تحقق مى‌يابد وبايد به قصد عبوديت براى خداى متعال و با خشوع وخضوع در پيشگاه مولاى حقيقى توأم شود.
در سجده چند چيز واجب است:
اول: در سجده بايد كف دو دست ودو زانو ودو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد و واجب است كف دستهارا بر زمين بگستراند و اگر نتواند كف دستها را بر زمين بگذارد، پشت آن را چنين نمايد و چنان‌چه كفها قطع شده باشد بنابراحتياط واجب، نزديكترين قسمت دست به كف را بر زمين بگذارد و سجود با سر انگشتان دست نيز بر پشت انگشتان بسته صحيح نيست. در سجده پيشانى فراگيرى آن واجب نيست بلكه مسماى آن كافى است نيز لازم نيست بر آنچه سجده مى‌كند جمع باشد، بلكه اعضاى آن اگرچه متفرق باشد ولى فاصله آنها زياد نباشد كافى است، مثل سجده بردانه‌هاى يك تسبيح كه از خاك ساخته شده است و در زانو نيز مسماى آن كفايت مى‌كند و بايد زانوهارا به زمين بچسپاند. نيز مى‌تواند دو انگشت پا را پشت يا رو بر زمين بگذارد، اگرچه بنابراحتياط بايدسر آنها را بر زمين بگذارد و اگر مقدارى از آن قطع شده باشد باقيمانده آن را و اگر همه آن بريده شده ياكوتاه باشد انگشتان ديگر را و اگر تمام انگشتان بريده شده باشند، آنچه را كه از قدم پا باقى مانده است روى زمين بگذارد، البته همه اين موارد بنابراحتياط واجب است.
(مسأله 651) بايد پيشانى را بر چيزى كه سجده بر آن صحيح است مثل زمين و مانند آن بگذارد، ولى در بقيه اعضا اين شرط معتبر نيست.
دوم: گفتن ذكر مانند آنچه كه در ركوع گفته شد و اگر تسبيحه را اختيار كند، بايد چنين بگويد: «سُبْحَانَ رَبِّى الأعْلى وَبِحَمْدِهِ».
سوم: آرام بودن بدن در حال ذكر مانند آنچه كه در ركوع گفته شد.
چهارم: بايد در حال ذكر مواضع سجده بر زمين باشد و چنان‌چه بعضى آنها را حركت دهد بايدسكوت كند و بعداز آن‌كه آن را بر زمين گذاشت، ذكر را بگويد.
پنجم: بايد بعد از سجده اول كاملًا بنشيند وبدن آرام بگيرد، سپس به سجده دوم برود.
ششم: جاى پيشانى او از جاى ايستادن نبايد بيش از چهار انگشت بسته پايين‌تر يا بلندتر باشد بنابراين جاى سجده نبايد به صورت شيب يا بلند باشد. اما اگرشيب محل سجده آشكار نباشد، اندازه مذكور اعتبارندارد اگرچه مراعات آن احتياط مستحبى است واين مقدار در مواضع ديگر سجده شرط نيست.
هفتم: بايد پيشانى را بر چيز پاك بگذارد، اما ساير مواضع اگر بر چيز متنجس گذاشته شوند اشكالى ندارد، مگر آن‌كه نجاست سرايت كند كه موجب بطلان نمازمى شود.
هشتم: بايد موضع سجده سفت باشد، پس سجده بر گلى كه سفت نشده است صحيح نيست، ولى اگر نماز گزار غير آن چيزى را پيدا نكند وزمين سست باشد، بايد بدون فشار، پيشانى را روى آن بگذارد واين شرط بنابراحتياط واجب در بقيه مواضع سجده بايد مراعات شود و اگر جاى سست بافشار پيشانى ثابت شود، سجده برآن صحيح است.
نهم: موضع مساجد هفتگانه نبايد غصبى باشد.
دهم: بايد سجده بر زمين وگياهانى باشد كه غالباً خوراكى وپوشاكى نباشند.
يازدهم: سجود بايد بعد از راست ايستادن از ركوع باشد.
(مسأله 652) اگر از روى علم وعمد و به قصد جزئيت سجود به عنوان يكى از واجبات نماز پيشانى را بر جاى پست يا بلند بگذارد نماز باطل مى‌شود، ولى اگر به قصد زيادكردن جزء نباشد يا از روى سهو اين كار را بكند، بايد سر را از آن بردارد و بر جاى مساوى بگذارد ونماز صحيح است. اگرپيشانى را بر جاى بلند يا پستى بگذارد كه مانع صدق سجود نباشد يا بر چيزى سجده كند كه صحيح نباشد، چنان‌چه با التفات به حكم شرعى و از روى عمد باشد نماز باطل است چه به قصد جزئيت نمازباشد چه نباشد و چنان‌چه از روى سهو باشد كشيدن پيشانى به جايى كه سجده صحيح است كفايت نمى كند، بلكه بايد دوباره بايستد سپس به سجده برود چنان‌چه سجده اولى باشد و اگر سجده دومى است بايد بنشيند وبعد به سجده برود.
(مسأله 653) اگر نمازگزار پيشانى را بر زمين گذارد و مسماى سجود محقق شود ولى بى اختيار قبل از ذكر يا بعد از آن سر بردارد يك سجده حساب مى‌شود، در اين صورت اگر بتواند خود را كنترل كندبايد بنشيند وآرامش پيدا كند، سپس به سجده دوم برود، نماز او صحيح است و اگر نتواند خود راكنترل كند وبدون قصد واختيار دوباره به سجده برود، بايد سر را بلند كند و بنشيند وسجده دوم راانجام دهد، نماز خود را كامل كند و چيزى بر او نيست و اگر بى اختيار پيشانى را از سجده دوم بردارددر اين صورت نيز اگر بتواند خود را كنترل كند چنين كند و ظيفه را ادامه دهد نمازش صحيح است، چنان‌چه نتواند را كنترل كند بازهم سررا بر دارد و مى‌تواند نماز را ادامه دهد واعاده لازم نيست.
(مسأله 654) اگر نتواند سجده كامل انجام دهد، بايد به مقدارى كه ممكن است خم شود و محل سجده مثلًا مهر را بالا بياورد وپيشانى را بر آن بگذارد ومواضع ديگر را بطور طبيعى انجام دهد واگراصلًا نتواند خم شود يا مقدارى كه خم مى‌شود عرفاً سجده بر آن صدق نمى‌كند، بنابراحتياط واجب بين نماز با اشاره سر يا چشم در صورت كه اشاره سر امكان ندارد و نمازى كه محل سجده را بالامى آورد جمع كند و اگر اين مقدار هم نتواند بهتر آن است كه با دست و مانند آن به سجده اشاره وباقلب نيت كند.
(مسأله 655) اگر در پيشانى دانه و مانند آن باشد كه مانع از سجود شود، در صورتى كه تمام پيشانى را فرانگرفته باشد، بايد بر جاى سالم سجده كند اگر چه لازم باشد گودالى در زمين ايجاد كند تاجاى سالم پيشانى بر زمين قرار گيرد و اگر دمل تمام پيشانى را فرا گرفته باشد بايد بر چانه سجده كند، وبنابراحتياط مستحبى دوبار نماز بخواند، يك بار با سجده بر چانه ويك بار با سجده بر يك طرف پيشانى و اگر بر چانه نتواند سجده كند، بين سجود بر يك طرف پيشانى واشاره بدل از سجود جمع كند.
(مسأله 656) مكلف مى‌تواند در حال تقيه بر فرش ومانند آن سجده كند ولازم نيست به جايى برودكه تقيه نباشد تا بتواند آزادانه نماز بخواند.
(مسأله 657) اگر قبل از ركوع ركعت بعدى يادش بيايد كه دو سجده را فراموش كرده است، بايدبرگردد وآنرا بجاى آورد آنگاه نماز را ادامه دهد و اگر در ركوع متوجه شود نماز باطل است. هم چنين اگر يك سجده را فراموش كرده باشد وپيش از ركوع يادش بيآيد، بايد برگردد وآنرا انجام بدهد، و اگر بعد از ركوع بياد آورد، بايد بعد از سلام قضاى آن سجده فراموش شده را بجاى آورد.
(مسأله 658) اگر نمازگزار در قيام خود شك كند كه آيا اين ايستادن او، ايستادن بعد از ركوع است ياايستادن بعد از دو سجده ركعت سابق است، در اين صورت بايد از حالت ايستاده برگردد و دو سجده رابجاى آورد، سپس براى ركعت جديد بايستد. اگر در حال نشستن شك كند كه يك سجده كرده يا دوسجده، بنا را بگذارد كه بعداز سجده اولى است و بايد يك سجده ديگر انجام دهد، نماز خود را ادامه دهدو چيزى بر او نيست. هم چنين اگر در حال قيام شك كند كه سجده دوم راانجام داده است يا نه، بايدبرگردد ويك سجده بجاى آورد.
(مسأله 659) اگر در حال ايستادن براى ركعت جديد شك كند كه دو سجده ركعت سابق را انجام داده يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند ونماز را ادامه دهد. همچنين اگر در حال تشهد ركعت دوم ياچهارم شك كند كه دو سجده را انجام داده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.
(مسأله 660) اگر بعداز سر برداشتن از سجود، شك كند كه آيا سجده را درست انجام داده يانه و يابعد از كامل نمودن ذكر، در صحت ذكر شك نمايد، در هر دو صورت بنا را بگذارد كه صحيح انجام شده است.
(مسأله 661) هنگامى كه از ركوع راست مى‌ايستد و مى‌خواهد به سجده برود، اول تكبير بگويد ودستها را براى آن بلند كند آنگاه دستها را اول به زمين برساند، سپس پيشانى را بر مهر و بينى راهم بر خاك بگذارد و دستها را گشوده، انگشتان را بهم بچسپاند و آنها را مقابل گوش رو به قبله قراردهد و در حال سجده بطرف بينى نگاه كند وقبل از ذكر بگويد: «اللّهُمَّ لَكَ سَجَدْتُ وَبِكَ آمَنْتُ وَلَكَ أسْلَمْتُ وَعَلَيْكَ تَوَكَّلْتُ وَأنْتَ رَبِّى سَجَدَ وَجْهِى لِلَّذِى خَلَقَهُ وَشَقَّ سَمْعَهُ وَبَصَرَهُ الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعَالَمِيْنَ تَبَارَكَ اللَّهُ أحْسَنُ الْخَالِقِيْنَ» وذكر سجود را تكرار كند و به عدد فرد ختم كند وتسبيح بگويد و بهتر آن است كه تسبيح كبرى را اختيار نمايد وآن را سه بار بلكه افضل است پنج يا هفت بار بگويد. و بر زمين بلكه بر خاك سجده كند ومحل سجده وقيام مساوى باشند، بلكه تمام مواضع باهم مساوى باشند. گفته اند كه براى حاجتهاى دنيا وآخرت مخصوصاً براى فراوانى رزق دعاكند وبگويد: «يَا خَيْرَ الْمَسْؤُولِيْنَ وَيَا خَيْرَ الْمُعْطِيْن ارزُقْنِى وَارْزُقْ عِيَالِى مِنْ فَضْلِكَ فَإنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظِيْمِ» بين هردو سجده نيز بعد از اتمام دو سجده بر ران چپ بنشيند در حالى كه پشت پاى راست را بر باطن پاى چپ گذاشته باشد و در حال جلوس بين هردو سجده بگويد: «أسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّى وَأتُوبُ الَيْه» بعداز سربرداشتن از سجده اوّل تكبير بگويد وبراى رفتن به سجده دوم درحال نشسته دوباره تكبير بگويد. هم چنين بعد از سجده دومى تكبير بگويد و دستها را براى هرتكبير بلند كند و در حال نشستن دستها را بر ران پاى خود بگذارد و در حال سجده بدن خود را از زمين دورنگه دارد، نيز دستها را از بدن دور نموده مانند بال قرار دهد. در سجده صلوات بفرستد و هنگام بلند شدن اول زانوها را بلند كند، بعد دستها را وبين دو سجده بگويد: «اللّهُمَّ اغْفِرْ لِى وَارْحَمْنِى وَأَجِرْنِى وَادْفَعْ عَنِّى انِّى لِمَا أنْزَلْتَ الَى مِنْ خَيْرٍ فَقِيْرٌ فَتَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِيْنَ» و هنگام بلندشدن بگويد: «بَحَولِ اللَّهِ وَقُوَّتِهِ أقُومُ وَأقْعَدُ» يا بگويد: «اللّهُمَّ بِحَوْلِكَ وَقُوَّتِكَ أقُومُ وَأقْعُدُ» و اضافه كند: «وَأرْكَعُ وَأسْجُدُ» و در حال بلند شدن دستها را روى زمين باز نموده، بر آن تكيه كند وسجده را به درازا كشد وذكر وتسبيح را زياد بگويد وكفها را بر زمين بگذارد و تلاش نمايد تمام پيشانى روى خاك قرار گيرد.
مستحب است كه زن هنگام رفتن به سجود اول زانو سپس دستها را بر زمين بگذارد و دستهاى خود را مانند مردان بال قرار ندهد بلكه فرش زمين نمايد وشكم را به زمين بچسپاند واعضاى بدن خودرا جمع كند وبطور معمولى بر خيزد ومكروه است هنگام نشستن بين دو سجده يا بعد از سجود سينه پاها را بر زمين بگذارد و روى دو پاشنه خود بنشيند. نيز مكروه است براى تميزشدن محل سجده جاى سجده را فُوت كند در صورتى كه از آن دو حرف به وجود نيايد و اگر جاى سجده را فُوت كند بنحوى كه از آن دو حرف توليد شود نماز باطل مى‌شود. نيز مكروه است بين دوسجده دستهارا اززمين برندارد يا درسجده قرآن بخواند.
(مسأله 662) احتياط مستحب آن است كه بعد از سجده دوم در ركعت اول و سوم كه تشهدنداردبنشيند (كه آن را جلسه استراحت گويند)، سپس برخيزد.