شکهایی که نباید به آنها اعتنا کرد- چهارده مرجع

1- شک در چیزی که محل آن گذشته است

مسأله 1167- شكهايي كه نبايد به آنها اعتنا كرد1 از اين قرار است:

اول: شكّ در چيزي كه محل بجا آوردن آن، گذشته است2 مثل آن كه در ركوع شكّ كند كه حمد را خوانده يا نه3، دوم: شكّ بعد از سلام نماز. سوم: شكّ بعد از گذشتن وقت نماز. چهارم: شكّ كثير الشكّ يعني كسي كه زياد شكّ مي كند4. پنجم: شكّ امام در شماره ركعتهاي نماز در صورتي كه مأموم شماره آنها را بداند5 و همچنين شكّ مأموم در صورتي كه امام شماره ركعتهاي نماز را بداند6  ششم: شكّ در نماز مستحبي7.

1- زنجانی: شکّ هایی که لازم نیست به آنها اعتنا کرد …

2- گلپايگاني، فاضل: [پايان مورد اول]

3- زنجانی: اول: شکّ در چیزی که محل بجا آوردن آن گذشته است؛ مثل آنکه در حال تشهد شکّ کند که سجده بجا آورده یا نه…

4-  گلپايگاني، زنجاني: چهارم: شكّ كثير الشكّ (زنجاني: يعني كسي كه در هر سه نماز پی در پی لااقل يك بار شكّ مي كند)…

5-زنجانی: یا گمان داشته باشد…

 6-  زنجانی: یا گمان داشته باشد…

گلپايگاني، مكارم، صافي، فاضل: پنجم: شكّ امام و مأموم (صافي: به تفصيلي كه ذكر خواهد شد)…

7- خوئي، تبريزي، سيستاني، وحید: و نماز احتياط.

بهجت: و تفصيل هر يك از اين شش مورد در مسائل بعدي بيان خواهد شد.

*****

امام خامنه ای: مسأله ۳۷۳- شکهایی که اعتبار ندارند و نباید به آنها اعتنا کرد از این قرار است: ۱- شک در چیزی که محل آن گذشته است. ۲- شک بعد از سلام. ۳- شک بعد از وقت نماز. ۴- شک امام و ماموم. ۵- شک کثیرالشک. ۶- شک در نماز مستحبی.

مکارم: مسأله 1049ـ شکهايى که نبايد به آنها اعتنا کرد به شرح زير است: 1ـ شکّ بعد از محل 2ـ شکّ بعد از سلام 3ـ شکّ بعد از گذشتن وقت نماز 4ـ شکّ کثيرالشّک يعنى کسى که زياد شک مى کند. 5ـ شکّ امام و ماموم 6ـ شکّ در نمازهاى مستحبّى و شرح هر يک از اينها در مسائل آينده مى آيد.

مظاهری: مسئله 942ـ‌ شک‌هایی که نباید به آنها اعتنا کرد، شش مورد است: 1.‌ شك در چيزى كه محلّ آن گذشته است؛ 2.‌ شك بعد از سلام؛ 3.‌ شك بعد از وقت‏؛ 4.‌ شكّ كسى كه زياد شكّ مى‏كند (كثير الشكّ) 5.‌ شك امام و مأموم‏؛ 6.‌ شك در نماز مستحبّى‏.

جوادی آملی: مسأله 1213- شک‌هايی كه نبايد به آن‌ها اعتنا كرد: يكم. شک در چيزی كه محل به‌جا آوردن آن، گذشته است؛ مانند اينکه در ركوع شک كند كه حمد را خوانده يا نه. دوم. شک بعد از سلام نماز. سوم. شک پس از گذشتن وقت نماز. چهارم. شک كثير الشک؛ يعنی كسی كه بسيار شک میكند. پنجم. شک امام جماعت در شمارهٔ ركعت‌های نماز، در صورتی كه مأموم شمارهٔ آن‌ها را بداند؛ همچنين شک مأموم، درصورتیكه امام جماعت شمارهٔ ركعت‌های نماز را بداند. در اين جهت، فرقی بين شک‌های باطل و صحيح نيست؛ يعنی شک در نمازهای دو ركعتی و سه ركعتی، همانند شک در نماز چهار ركعتی است. ششم. شک در نماز مستحبی. هر يک اين‌ها احکامی دارد که اكنون بخشی از آن‌ها ذكر میشوند.

1- شكّ در چيزي كه محل آن گذشته است

مسأله 1168- اگر در بين نماز شكّ كند كه يكي از كارهاي واجب آن را انجام داده يا نه، مثلاً شكّ كند كه حمد را خوانده يانه1، چنانچه مشغول كاري كه بايد بعد از آن انجام دهد نشده2 بايد آنچه را كه در انجام آن شكّ كرده بجا آورد3 و اگر مشغول كاري كه بايد4 بعد از آن انجام دهد شده5 به شكّ خود اعتنا نكند.

1- زنجانی: سجده کرده یا نه…

2- فاضل: يا مستحبّ است انجام دهد نشده…

نوري: مثلاً به ركوع نرفته است…

گلپايگاني، صافي، زنجانی: چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است نشده…

سيستاني: چنانچه مشغول كاري باشد كه شرعاً نبايد در صورتي كه آن كار قبلي را عمداً ترك كرده است مشغول اين كار شود مثلاً در حال خواندن سوره شكّ كند حمد را خوانده يا نه، نبايد به شكّ خود اعتنا كند و در غير اين صورت بايد آنچه را كه در انجام آن شكّ كرده بجا آورد.

3- نوري: يعني حمد را بخواند…

4- فاضل: يا مستحبّ است…

5- خوئي، وحید: مثلاً در حال خواندن سوره شكّ كند حمد را خوانده يا نه…

نوري: مثلاً به ركوع رفته است…

گلپايگاني، صافي، زنجانی: اگر مشغول كاري كه بعداز آن است  شده…

*****

مكارم: مسأله 1050- هرگاه در اثناء نماز بعد از گذشتن محلّ چيزي، شكّ كند كه آن را بجا آورده يا نه، مثل اين كه بعد از داخل شدن در ركوع، شكّ در حمد و سوره كند و يا بعد از ورود در سجده شكّ در ركوع كند، در هيچيك از اين موارد نبايد به شكّ خود اعتنا كند، خواه جزء بعدي ركن باشد يا غير ركن.

جوادی آملی: مسأله 1214- اگر در بين نماز دربارهٔ يكی از كارهای واجبی كه از محل به‌جا آوردن آن گذشته شک كند كه آن را انجام داده يا نه ـ مثلاً شک كند كه حمد خوانده يا نه ـ چنانچه به كار واجب يا مستحبی كه بايد پس از آن انجام دهد ـ مانند قرائت سوره ـ مشغول نشده، بايد آنچه را كه در انجام دادن آن شک كرده، به‌جا آورد؛ يعنی در مثال مذكور سورهٔ حمد را بخواند و اگر به كار واجب يا مستحبی كه بايد بعد از آن انجام دهد مشغول شده، به شک خود اعتنا نكند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۴۸- اگر کسی در حال نماز شک کند یکی از کارهای واجب نماز را انجام داده یا نه، چنانچه وارد جزء بعدی نشده باشد باید آن را به جا آورد و اگر وارد جزء بعدی (هرچند جزء مستحب) شده باشد، به شک خود اعتنا نکند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۰- اگر شک کند سوره حمد را خوانده است یا نه، چنانچه وارد جز بعد (هر چند جزء مستحب مانند: الحمدلله رب العالمین) نشده؛ باید آن را بخواند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۷۴- اگر بین نماز شک کند که یکی از کارهای واجب نماز را انجام داده یا نه، اگر وارد جزء بعدی شده باشد نباید به آن شک اعتنا کند مانند این که در رکوع شک کند حمد را خوانده یا نه (*).

(*) احکام این قسم، در بحث شک در اجزای نماز بیان شد.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۶ – اگر در حال خواندن آیه‌ای شک کند که آیه پیش را خوانده یا نه، یا وقتی آخر آیه را میخواند، شک کند که ابتدای آیه را خوانده است یا نه، به شک خود اعتنا نکند.؟؟؟؟؟

مسائل اختصاصی

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۱- اگر شک کند سوره را خوانده یانه،  چنانچه وارد جزء بعد نشده باشد، باید آن را به جا آورد و اگر وارد رکوع یا قنوت یا ذکزهای مستحبی بعد از سوره شده باشد، به شک خود اعتنا نکند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۷- اگر پس از انجام یکی از کارهای نماز، شک کند که آن را صحیح به جا آورده یا نه، به شک خود اعتنا نکند، هرچند وارد جزء بعد نشده باشد.

مسأله 1169- اگر در بين خواندن آيه اي شكّ كند كه آيه پيش راخوانده يا نه، يا وقتي آخر آيه را مي خواند شكّ كند كه اول آن را خوانده يا نه1، بايد به شكّ خود اعتنا نكند. 2

1-گلپايگاني، صافي و تبريزي : به شک خود اعتنا نکند.

2- سبحانی: بنابراحتیاط واجب باید برگردد و به قصد قربت انجام دهد.

*****

مكارم: مسأله 1051- هرگاه در آيات حمد يا سوره شكّ كند ، مثلاً موقعي كه وارد آيه دوم شده شكّ كند آيه اول را خوانده يا نه، يا زمانی که وارد كلمه اي از يك آيه شده، شكّ كند كلمه قبل را خوانده یا نه؛ بايد بنابراحتياط برگردد و آن رابه قصد قربت بجا آورد و بعد دنبال آن را ادامه دهد.

جوادی آملی: مسأله 1215- اگر در حال خواندن حمد يا سوره مثلاً شک كند كه جزء قبلی را خوانده يا نه، اگر آن جزء مشكوک، از نظر معنا كاملاً مستقل از جزء فعلی باشد، بايد به شک خود اعتنا نكند و چنانچه آن جزء مشكوک، جزء همین جمله‌ای محسوب میشود كه اكنون در حال قرائت آن است، واجب است احتياطاً به شک خود اعتنا كند و آن جزء مشكوک را قربةً الی الله به‌جا آورد.

مسأله 1170- اگر بعد از ركوع يا سجود شكّ كند كه كارهاي واجب آن مانند ذكر و آرام بود بدن را انجام داده يا نه1، بايد به شكّ خود اعتنا نكند.

این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای و مظاهری نیست.

1- زنجانی: به شکّ خود اعتنا نمی کند.

*****

مكارم: مسأله 1052 – هرگاه بعد از ركوع يا سجود بداند ذكر واجب را گفته اما نمي داند با شرايط و به طور صحيح انجام داده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند.

مسأله 1171- اگر در حالي كه به سجده مي رود شكّ كند كه ركوع كرده يا نه1، يا شكّ كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند2.

1- خوئي، تبريزي، زنجاني، نوري: لازم است برگشته و بايستد و ركوع را بجا آورد و اگر شكّ كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه، (تبريزي، زنجانی: بايد) به شكّ خود اعتنا نكند.

بهجت: بنابراحتياط بايد برگردد و ركوع را انجام دهد و اگرشكّ كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه بايد آن را بنابراحتياط انجام دهد.

وحید: بنابراحتیاط واجب برگردد و بایستد و رکوع را بجا اورد و نماز را تمام کند و دوباره بخواند و اگر شکّ کند که بعد از رکوع ایستاده یا نه باید برگردد و بایستد و بعد به سجده رفته و نماز را تمام کند.

مكارم: احتياط واجب آن است كه برگردد و بجا آورد. [پايان مسأله]

سبحانی: برگردد رکوع کند و سپس نماز را اعاده کند.[پایان مسأله]

2- سيستاني: بايد به شكّ خود اعتنا نكند.

جوادی آملی: بنا بر احتياط واجب بايد به شک خود اعتنا كند و برگردد و آن وظيفه مشكوک را به‌جا آورد.

*****

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۲- اگر قبل از خم شدن برای سجده شک  کند رکوع را انجام داده یا نه باید رکوع را به جا آورد.

مسأله 1172- اگر درحال برخاستن شكّ كند كه تشهد را بجا آورده يا نه1 بايد اعتنا نكند2 ولي اگر شكّ كند كه سجده را بجا آورده يا نه، بايد برگردد و بجا آورد.

1- زنجاني: بايد برگردد و بجا آورد. همچنين است اگر در حال برخاستن از ركعت اول و سوم شكّ كند كه سجده را بجا آورده يا نه، ولي اگر بعد از ايستادن شكّ كند كه سجده یا تشهد را بجا آورده يا نه، باید به شکّ خود اعتنا نكند.

2- گلپايگاني، صافي: احتياطاً به قصد رجاء بجا آورد…

مكارم: احتياط واجب آن است كه برگردد و بجا آورد.[پايان مسأله]

*****

خوئی، تبریزی: 1181، سیستانی1158، وحید 1180، بهجت: 959، مظاهری: 946، سبحانی 948، نوری: مسأله1173- اگر در حال برخاستن شک کند  که سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه. باید برگردد و بجا آورد•.

. سبحانی:…

• سیستانی، مظاهری: باید اعتنا نکند.
• بهجت: بنابراحتیاط باید برگردد و بجا آورد ، بلکه در دومی وجوب برگشتن أظهر است.

جوادی آملی: مسأله 1217- اگر در حال برخاستن از رکعت دوم شک كند كه سجده يا تشهد را به‌جا آورده يا نه، بنا بر احتياط واجب بايد به شک خود اعتنا كند و برگردد و آن را به‌جا آورد؛ نيز اگر در حال برخاستن از رکعت يكم و سوم شک كند كه سجده را به‌جا آورده يا نه، به احتياط واجب برگردد و آن را انجام دهد؛ ولی چنانچه پس از ايستادن شک كند که سجده يا تشهد را انجام داده، به شک اعتنا نكند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۳- اگر قبل از برخاستن برای رکعت دوم و چهارم یا قبل از شروع تشهد شک کند یک سجده به جا آورده یا دو سجده، باید یک سجده ی دیگر انجام دهد. همچنین اگر در حال برخاستن (قبل از ایستادن کامل) شک کند، باید سجده را به جا آورد.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۴- اگر قبل از برخاستن شک کند تشهد را خوانده یا نه، باید آن را بخواند اما اگر در حال برخاستن شک کند آن را به جا آورده یا نه، نباید اعتنا کند و نیز اگر جزء بعد را شروع کرده باشد (هرچند جزء مستحب) نباید اعتنا کند.

مسأله 1173- كسي كه نشسته يا خوابيده نماز مي خواند، اگر موقعي كه حمد يا تسبيحات مي خواند، شكّ كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه، بايد به شكّ خود اعتنا نكند 1 و اگر پيش از آن كه مشغول حمد يا تسبيحات شود، شكّ كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد. 2

این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای و مظاهری نیست.

1- اراكي: [پایان مسأله]

زنجانی: و اگر پیش از آنکه مشغول عملی شود که جای آن بعد از سجده یا تشهد است ، شکّ کند که سجده یا تشهد را بجا آورده یا نه باید آن  را بجا آورد.

مکارم: نبايد اعتنا کند، امّا اگر پيش از آن که مشغول حمد و تسبيحات شود شک کند بايد به جا آورد.

2- وحید: چنانچه نداند آن حالت –مثلا نشستن- آیا نشستن بدل از قیام است یا نه، باید برگردد و مشکوک را بجا آورد و اگر بداند بدل از قیام است چنانچه شکّ در تشهد باشد بنابراحتیاط واجب آن را به قصد قربت مطلقه – اعم از وجوب و استحباب- بیاورد و نمازش صحیح است و اگر شکّ در سجده است بنابراحتیاط واجب نماز را تمام کند و دوباره بجا اورد.

*****

جوادی آملی: مسأله 1219- كسی كه نشسته يا به پهلو قرارگرفته نماز میگزارد، اگر پيش از مشغول شدن به حمد يا تسبيحات، شک كند كه سجده يا تشهد را به‌جا آورده يا نه، به احتياط واجب بايد به شک خود اعتنا كند و آن را به‌جا آورد و اگر در حال خواندن حمد يا تسبيحات، شک كند كه سجده يا تشهد را به‌جا آورده يا نه، به شک خود اعتنا نكند.

مسأله 1174- اگر شكّ كند كه يكي از ركنهاي نماز را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است نشده، بايد آن را بجا آورد، مثلا‌ً اگر 1پيش از خواندن تشهد شكّ كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد بجاآورد و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن ركن را بجا آورده بوده، چون ركن زياد شده نمازش باطل است2.

این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.

1- سبحانی: مثلا اگر چنانچه مشغول تشهد باشد به شکّ خود اعتنا نکند و اگر …

2- سيستاني: بنابراحتياط لازم.

وحید: در صورتی که آن رکن رکوع یا دو سجده باشد  نمازش باطل است .

*****

مكارم: مسأله 1055- هرگاه قبل از گذشتن محلّ، شكّ كند و برگردد و بجا آورد، بعد معلوم شود آن جزء را انجام داده بود و بار دوم اضافه بوده، اگر ركن باشد نمازش باطل مي شود و اگر ركن نباشد صحيح است.

زنجاني: مسأله 1183- اگر قبل از سجده شک کند که رکوع نماز را بجا آورده یا نه و آن را بجا آورد و بعد یادش بیاید که رکوع کرده بود؛ چون رکوع زیاد شده، نمازش باطل است، و اگر پیش از خواندن تشهد شک کند که دو سجده را بجا آورده یا نه، و آن‌ها را بجا آورد و بعد یادش بیاید که دو سجده انجام داده بوده، دو سجده زیاد کرده که باید دوباره نماز را بخواند و بنابر احتیاط مستحب این نماز را تمام کند و آن رادوباره بخواند.

جوادی آملی: مسأله 1220- هرگاه شک كند كه يكی از ركن‌های نماز را به‌جا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاری نشده كه بعد از آن است، بايد آن را به‌جا آورد؛ برای مثال، اگر پيش از خواندن تشهد شک كند كه دو سجده را به‌جا آورده يا نه، بايد به‌جا آورد و چنانچه پس از آن يادش بيايد كه آن ركن را به جا آورده بوده، چون ركنْ اضافه شده، نمازش باطل است.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۹- اگر پس از ورود به جزء بعدی در انجام جزء قبل شک کند و به شک خود اعتنا نکند، سپس متوجه شود که آن جز را بجا نیاورده، در صورتی که مشغول رکن بعد نشده، باید آن را به جا آورد و آنچه را اشتباهی پیش از آن خوانده، دوباره بخواند و اگر مشغول رکن بعد شده، چنانچه جزء ترک شده، رکن باشد نمازش باطل است و اگر غیر رکن باشد نمازش صحیح است و در صورتی که جزء ترک شده یک سجده یا تشهد باشد، باید پس از نماز، قضای سجده و بنابر احتیاط واجب، قضای تشهد را به جا آورد و سپس دو سجده ی سهو نیز انجام دهد.

 مسأله 1175- اگر شكّ كند عملي را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است نشده ، بايد آن را بجا آورد، مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شكّ كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايدكه آن را بجا آورده بوده چون ركن زياد نشده، نماز صحيح است1.

این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.

1- جوادی آملی: و احتياط مستحب، انجام دادن دو سجده سهو است.

امام خامنه ای، مكارم: رجوع كنيد به ذيل  مسأله۱۱۷۴.

*****

زنجاني: مسأله 1184- اگرشكّ كند عملي را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، و به جهت آنكه مشغول كار بعد از آن نشده آن را بجا بياورد، مثلاً پيش از خواندن سوره شكّ كند كه حمد را خوانده يا نه، و حمد را بخواند، اگر چه بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده، نمازش صحيح است.

مسأله 1176- اگر شكّ كند كه ركني را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول تشهد است اگر شكّ كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه1، بايد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد كه آن ركن را بجا نياورده2، درصورتي كه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است3 مثلاً اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را بجا نياورده ، بايد بجا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد ، نمازش باطل است4.

این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.

1- فاضل: اگر شكّ كند كه ركني را بجا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است شده، نبايد به شكّ خود اعتنا كند مثلاً اگر مشغول تشهد است و شكّ كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه…

2- خوئي، تبريزي، سيستاني: اگر شكّ كند كه ركني را بجا آورده يا نه، مثلاً مشغول تشهد است اگر شكّ كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه و به شكّ خود اعتنا نكند و بعداً يادش بيايد كه آن ركن را بجا نياورده …

3- سيستاني: بنابراحتياط لازم…

4- سيستاني: چنانچه گفته شد.

امام خامنه ای، سبحانی: رجوع کنید به ذیل مسأله ۱۱۷۴.

*****

مكارم: مسأله 1056 – هرگاه بعد از گذشتن محلّ ، شكّ كند و طبق دستور، اعتنا نكرده و بگذرد، بعد متوجّه شود كه آن عمل مشكوك را انجام نداده، هرگاه وارد ركن بعد نشده، بايد برگردد و بجا آورد و اگر وارد ركن بعد شده، نمازش صحيح است ، مگر آن كه جزء مشكوكي كه ترك شده ركن باشد.

زنجاني: مسأله 1185- اگر بعد از گذشتن محل ركوع و سجده شكّ كند كه آن را بجا آورده يا نه، و به شكّ خود اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن بجا نياورده، بايد به دستوري كه براي فراموشي ركوع و سجده در مسأله [1109] گفته شد عمل كند.

وحید: مسأله 1184- اگرشکّ کند که رکنی  را به جا آورده یا نه چنانچه مشغول کاری که بعد از آن است شده است باید به  شکّ خوداعتنا نکند مثلا موقعی که مشغول خواندن تشهد است اگر شکّ کند که دوسجده رابجا آورده یانه باید به شکّ خوداعتنانکندواگریادش بیایدکه آن رکن را بجا نیاورده درصورتی که تکبیرةالاحرام باشد نمازش باطل است چه داخل رکن بعدشده باشدیا نشده باشد ودرغیر آن چنانچه  مشغول رکن بعد نشده باید آن را بجا آورد و اگر مشغول رکن بعد شده نمازش باطل است مثلا اگر پیش از رکوع رکعت بعد یادش بیاید که دو سجده را بجا نیاورده باید بجا آورد و اگر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید ، نمازش باطل است.

جوادی آملی: مسأله 1222- هرگاه در واجب ركنی شک كند و وارد جزء بعدی نماز شود، به شک خود اعتنا نكند؛ برای مثال، اگر درحال تشهد شک كند كه دو سجده را به‌جا آورده يا نه، به شک خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد كه آن ركن را به‌جا نياورده، درصورتیكه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را به‌جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش بر اثر ترک رکن باطل است؛ مثلاً اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را به‌جا نياورده، بايد به‌جا آورد و اگر در ركوع يا پس از آن يادش بيايد، نمازش باطل است.

مسأله 1177- اگر شكّ كند عملي را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كاري كه بعد از آن است شده، بايد به شكّ خود اعتنا نكند ، مثلاً موقعي كه مشغول خواندن سوره است، اگر شكّ كند كه حمد را خوانده يا نه، بايد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده در صورتي كه مشغول ركن بعد نشده، بايد بجاآورد1 و اگر مشغول ركن بعد شده  نمازش صحيح است، بنابراين اگر مثلاً در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده ، بايد بخواند 2 و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است3.

این مسأله در رساله آیات عظام سبحانی و مظاهری نیست.

1- سيستاني: بايد آن را و آنچه بعد از آن است بجا آورد…

2- سيستاني: بايد حمد و سوره را بخواند…

وحید: اگر مثلا در قنوت یادش بیاید که سوره را نخوانده، باید بخواند…

3- فاضل: ولي بنابراحتياط مستحبّ دو سجده سهو براي حمد كه نخوانده بجا آورد و اگر واجبي كه نخوانده تشهد يا سجده باشد قضاي آن را واجب است انجام دهد و بعد از آن دو سجده سهو بجا آورد.

مكارم: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1176.

*****

زنجاني: مسأله 1186- اگر شكّ كند عملي را كه ركن نيست بجا آورده يا نه، و به جهت آنكه مشغول كار بعد از آن شده به شكّ خود اعتنا نكند، مثلاً هنگامی  كه مشغول خواندن سوره است شكّ كند كه حمد را خوانده يا نه، و به شكّ خود اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده ، در صورتي كه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگرمشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است بنابراين اگر مثلاً در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نمازش صحيح است، ولي اگر در تشهد آخر نماز متوجّه شود كه سجده آخر نماز را فراموش كرده، به احتياط مستحبّ نماز را تمام كند و پس از سلام سجده را قضا نماید ولی در هر حال باید نماز را دوباره بخواند.

جوادی آملی: مسأله 1223- هرگاه شک كند عملی را كه ركن نيست به‌جا آورده يا نه، چنانچه مشغول كاری شده كه پس از آن است، به شک خود اعتنا نكند؛ برای مثال، اگر در حال خواندن سوره، شک كند كه حمد را خوانده يا نه، به شک خود اعتنا نكند و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن را به‌جا نياورده، در صورتی كه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را و آنچه را پس از آن است، به‌جا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده، نمازش صحيح است، پس اگر در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده، بايد حمد و سوره را بخواند و چنانچه در ركوع يادش بيايد، نماز او صحيح است.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۸- اگر در یکی از اجزای نماز پیش از وارد شدن به جزء بعدی، شک کند و و آن را انجام دهد سپس معلوم شود که آن را دوباره به جا آورده، چنانچه آن جز از ارکان نماز نباشد، نمازش باطل نیست.

مسأله 1178- اگرشكّ كند كه سلام نماز را گفته يا نه يا شكّ كند درست گفته يا نه چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده يا بواسطه انجام كاري كه نماز را به هم مي زند از حال نمازگزار بيرون رفته بايد به شكّ خود اعتنا نكند1 و اگر پيش از اينها شكّ كند، بايد سلام را بگويد2، اما اگر  در صحيح گفتن سلام شكّ كند در هر صورت بايد به شكّ خود اعتنا ننمايد چه مشغول كار ديگر شده باشد يا نه.

1- مكارم: چنانچه وارد نماز ديگري شده يا مشغول كاري است كه نماز را به هم مي زند، و از حال نمازگزار بيرون رفته نبايد به شكّ خود اعتنا كند و اگر پيش از اينهاست، بايد برگردد و سلام را بگويد.

فاضل: چنانچه مشغول تعقيب نماز يا نماز ديگر شده يا مشغول انجام كاري شده كه نمازگزار را از حال نماز بيرون مي برد بايد به شكّ خود اعتنا نكد و اگر پيش از اينها شكّ كند بايد سلام را بگويد و اگر قبل از اينها در صحيح گفتن سلام شكّ كند نيز بنابراحتياط واجب يك بار ديگر سلام را تكرار كند.

2- سبحانی: [پایان مسأله].

*****

گلپايگاني، خوئی، صافی، تبریزی: 1187، سیستانی: 1164، وحید: 1186 مسأله- اگر شكّ كند كه سلام نماز را گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده. يا بواسطه انجام كاري كه نماز را به هم مي زند از حال نمازگزار بيرون رفته* بايد به شكّ خود اعتنا نكند و اگر پيش از اينها شكّ كند بايد سلام را بگويد* و اگر شكّ كند سلام نماز را درست گفته يا نه به شكّ خود اعتنا نكند.، هرچند وارد عمل ديگر نشده باشد..

. خوئي، تبريزي، وحید: چنانچه مشغول نماز ديگر شده…

* سيستاني: چنانچه مشغول تعقيب نماز يا مشغول نماز ديگر شده يا چيزي كه منافي نماز است انجام داده است…

* خوئي،تبريزي، وحید: اگر چه مشغول تعقيب باشد…

. وحید: [پایان مسأله]

. سيستاني: در هر جايي كه باشد.

. خوئي، تبريزي: هرچند مشغول تعقيب هم نشده باشد.

بهجت: مسأله 965- اگر شكّ كند كه سلام نماز را گفته يا نه، در صورتي كه مشغول تعقيب نماز شده يا به سبب انجام كاري كه نماز را بهم مي زند از حال نمازگزار خارج شده، به شكّ خود اعتنا نمي كند ، و در صورت دوم در بعضي از موارد احتياط مستحب در اعاده است ، و اگر پيش از اينها شكّ كند بايد سلام را بگويد، و امّا اگر در صحيح بودن سلام شكّ كند، چه مشغول كار ديگر شده باشد يا نه، بايد به شكّ خود اعتنا ننمايد.

امام خامنه ای: مسأله ۳۵۵- اگر شک کند سلام نماز را گفته یا نه، چنانچه مشغول تعقیب نماز یا مشغول نماز دیگری شده، یا به سبب کاری که نماز را به هم می زند مانند رو برگرداندن از قبله، از حال نماز خارج شده، نباید به شکش اعتنا کند و اگر پیش از انجام این کارها شک کند، باید سلام را بگوید.

زنجاني: مسأله ۱۱۸۷- اگر شک کند که سلام نماز را گفته یا نه، چنانچه مشغول کاری که محل آن پس از نماز است، شده باشد؛ مثلاً مشغول تعقیبات یا نماز دیگر شده باشد، یا به جهت انجام کاری که نماز را به هم می‌زند از حالت نمازگزار بیرون رفته، باید به شکّ خود اعتنا نکند، ولی اگر بداند سلام نماز را گفته و شک کند صحیح گفته یا نه، اگر به جهت انجام کاری که نماز را به هم می‌زند از حالت نمازگزار خارج شده، در صورتی که احتمال بدهد در موقع گفتن سلام توجه داشته که صحیح بگوید نمازش صحیح است ولی اگر اطمینان دارد غافل بوده باید نمازش را دوباره بخواند. و اگر پیش از این‌ها شک کند که سلام را داده یا آن را صحیح گفته یا نه، باید سلام نماز را بخواند.

مظاهری: مسأله 947- اگر شکّ کند که سلام نماز را گفته یا نه، یا شکّ کند درست گفته یا نه ، چنانچه مشغول کاری شده باشد نظیر گفتن «الله اکبر» بعد از سلام باید به شکّ خود اعتنا نکند. و همچنین اگر در صحیح گفتن سلام شکّ کند باید به شکّ خود اعتنا ننماید. چه مشغول کار دیگری شده باشد یا نه.

جوادی آملی: مسأله 1224- اگر شک كند كه سلام نماز را گفته يا نه، يا شک كند درست گفته يا نه، چنانچه مشغول تعقيب نماز يا نماز ديگر شده، يا به كاری مشغول شده كه نماز را به هم میزند و از حال نمازگزار بيرون رفته، به شک خود اعتنا نكند و اگر پيش از اين‌ها شک كند، بايد سلام را بگويد؛ امّا اگر در صحيح گفتن سلام شک كند، در هر دو صورت به شک خود اعتنا نكند؛ چه مشغول كار ديگر شده باشد يا نه.

مسائل اختصاصي

بهجت: مسأله 966- اگر در صحيح بودن چيزي شكّ كند، مثلاً تكبيرة الاحرام گفت يا حمد خواند و يا آيه اي را خواند و شكّ كرد صحيح گفته يا نه، نبايد به شكّ خود اعتنا كند.

بهجت: مسأله 967- اگر كسي در نماز شكّ كرد كه ظهر را قصد كرده يا عصر را، و مي داند كه قبلاً ظهر را نخوانده يا شكّ در خواندن آن دارد، پس اگر در وقت مختص به ظهر ياوقت  مشترك است، قصد نماز ظهر را مي كند و اگر در وقت مختص به عصر است ، اگر تا حال، قصد انجام تكليف فعلي را داشته، قصد نماز عصر مي نمايد و آن را تمام مي كند و اگر مي داند نماز ظهر راقبلا خوانده پس باقصدانجام تکلیف فعلی قصد نمازعصرمی کند وآن راتمام می کند چه دروقت مشترک باشدوچه دروقت مختص به عصر.

جوادی آملی: مسأله 1225 – اگر پس از انجام دادن چيزی از نماز در صحيح بودن آن شک كند ـ مثلاً پس از تكبيرة الإحرام يا حمد يا آيه‌ای از آن، شک كند كه صحيح گفته يا نه ـ نبايد به شک خود اعتنا كند.

2- شک بعد از سلام

مسأله 1179- اگر بعد از سلام نماز شكّ كند كه نمازش صحيح بوده يا نه1، مثلاً شكّ كند ركوع كرده يا نه2، یا بعد از سلام نماز چهار ركعتي شكّ كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، به شكّ خود اعتنا نكند3 ولي اگر هر دو طرف شكّ او باطل باشد، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتي شكّ كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت، نمازش باطل است.

1- مكارم، مظاهری: خواه شكّ مربوط به عدد ركعتهاي نماز باشد، يا شرايط نماز مانند قبله و طهارت و يا اجزاء نماز مانند ركوع و سجود، به شكّ خود اعتنا نمي كند.

2- زنجانی: یا بعد از سلام نماز سه رکعتی شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت،..

۳-  زنجاني: ولي اگر يقين داشته باشد كه نمازش كامل نيست و شكّ وي از شكهايي باشد كه در وقت نماز، آن را باطل مي كند، مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتي شكّ كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت، نمازش باطل است، ولي اگر مثلاً بعد از سلام نماز چهار ركعتي قبل از آنكه از حالت نمازگزار بيرون رود شكّ كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، نمازش باطل نيست، بلكه را بنابر سه گذاشته و پس از خواندن يك ركعت ديگر سلام مي دهد و يك ركعت نماز احتیاط ايستاده مي خواند و به جهت سلام بيجا دو سجده سهو بجا مي آورد.

وحید: ومشهور فرموده اند: «اگر هر دو طرف شکّ او باطل باشد مثلا بعد از سلام نماز چهاررکعتی شکّ کند که سه رکعت  خوانده یا پنج رکعت، نمازش باطل است » ولی این حکم محل اشکال است و احتیاط واجب آن است که یک رکعت دیگر بخواند و بعداز سلام نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را هم اعاده نماید.

*****

امام خامنه ای مسأله ۳۷۵: اگر بعد از سلام نماز شک کند نمازش صحیح بوده یا نه، مانند این که شک کند رکوع انجام داده یا نه، یا بعد از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت به شک خود اعتنا نکند  و بنا بگذارد که نمازش را صحیح انجام داده است؛ یعنی در مورد اول، بنا بگذارد رکوع را انجام داده و در مورد دوم بنا بگذارد چهار رکعت خوانده است.

امام خامنه ای مسأله ۳۷۶: اگر پس از سلام نماز در رکعات نماز شک کند ولی هر دو طرف شک موجب بطلان نماز باشد مانند این که پس از سلام نماز چهار رکعتی شک کند که سه رکعت خوانده یا پنج رکعت نماز باطل است.

جوادی آملی: مسأله 1226- هرگونه شكی درباره صحت و بطلان نماز، پس از سلام نماز، بی‌اعتبار است؛ برای مثال، شک كند ركوع كرده يا نه و آيا صحيح انجام داده يا نه، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتی شک كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت، به شک خود اعتنا نكند؛ ولی اگر هر دو طرف شک او باطل باشد ـ مانند آنکه پس از سلام نماز چهار ركعتی شک كند كه نماز او سه ركعت بوده يا پنج ركعت ـ نمازش باطل است.

مسائل اختصاصي

بهجت: مسأله 969- اگر در نماز، بين دو و چهار شكّ كرد و بنابر چهار گذاشت و بعد از سلام، شكّ او شكّ بين سه و چهار تبديل شد، يا آنكه بين دو و سه و چهار شكّ كرد و بنابر چهارگذاشت و بعد از سلام ، شكّ او به شكّ سه و چهار تبديل شد، احوط اين است كه به وظيفه شكّ دوم عمل كند، و اگر بين دو و چهار شكّ كرد و بنا را بر چهار گذاشت، و بعد از سلام، شكّ او به شكّ بين دو و سه تبديل شد، علاوه بر انجام وظيفه مربوط به شكّ بين دو و سه، دو سجده سهو نيز براي سلام بيجا، بجا مي آورد.

بهجت: مسأله 970- اگر بعد از نماز شكّ كند كه نمازي كه خوانده، به قصد ظهر خوانده يا عصر، اگر مسافر نيست ، يك نماز چهار ركعتي و اگر مسافر است، يك نماز دو ركعتي به قصد مافي الذمّه بخواند، كافي است، و اگر شكّ كرد نمازي كه خوانده، واجب بوده يا مستحبّ، بايد نماز واجب را بخواند.

3- شک بعد از وقت

مسأله 1180- اگر بعد از گذشتن وقت نماز شكّ كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، خواندن آن لازم نيست1، ولي اگر پيش از گذشتن وقت ، شكّ كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده، بايد آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان كند كه خوانده، بايد آن را بجا آورد2.

1- بهجت: مگر گماني كه در حدّ اطمينان باشد،…

زنجاني: مگر اطمينان داشته باشد نخوانده…

فاضل: به شكّ خود اعتنا نكند…

2- خوئي، تبريزي، سيستاني، مكارم، صافي، زنجاني، وحید: اگر پيش از گذشتن وقت، شكّ كند كه نماز را خوانده يا نه، اگر چه گمان كند كه خوانده است، بايد آن نماز را بخواند.

*****

امام خامنه ای ۳۷۷ مسأله. اگر بعد از گذشتن وقت نماز شكّ كند كه نماز خوانده يا نه، به شک خود اعتنا نکند.

امام خامنه ای مسأله ۳۴۷: اگر بعد از گذشتن وقت نماز شكّ كند كه نماز خوانده يا نه، یا گمان کند که نخوانده، لازم نیست نماز را بخواند، اما اگر پیش از پایان وقت نماز شک کند که نماز خوانده یا نه باید نماز را بخواند بلکه درصورت گمان به خواندن نیز باید آن را بخواند.

جوادی آملی: مسأله 1227- اگر پس از گذشتن وقت نماز شک كند كه نماز را به‌جا آورده يا نه، يا گمان كند كه به‌جا نياورده، انجام دادن آن لازم نيست؛ ولی اگر پيش از گذشتن وقت، چنين شک يا گمانی داشته باشد، بايد آن نماز را به‌جا آورد، بلكه اگر گمان كند و اطمینان نداشته باشد كه انجام داده، بايد آن را به‌جا آورد.

مسأله 1181- اگر بعد از گذشتن وقت شكّ كند كه نماز را درست خوانده يا نه، به شكّ خود اعتنا نكند1.

این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای، مکارم ، سبحانی و مظاهری نیست.

1- زنجانی: ولی اگر مسأله را نمی دانسته بنابراحتیاط نماز را دوباره بخواند.

مسأله 1182- اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند چهار ركعت نماز خوانده ولي نداند به نيت ظهر خوانده يا به نيت عصر بايد1 چهار ركعت نماز قضا به نيت نمازي كه بر او واجب است بخواند2.

این مسأله در رساله امام خامنه ای نیست.

1- خوئي، تبريزي: بنابراحتياط…

2- فاضل: (ما في الذمّه) بخواند.

مكارم: بايد چهار ركعت نماز قضا به نيت ما في الذمّه (يعني نمازي كه بر او واجب است) خواه ظهر يا عصر بجا آورد.

بهجت: رجوع کنید به مسأله اختصاصی970 قبل از مسأله 1180 متن اصلی.

*****

زنجانی: مسأله 1191- اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر، بداند چهاررکعت نماز نخوانده و نمی داند که نماز ظهر است یا نماز عصر، باید چهاررکعت نماز به قصد مافی الذمه بخواند و اگر در غیر وقت اختصاصی عصر نمازی خوانده و نمی داند در آن نیت ظهر کرده یا به جهت فراموشی نیت عصر نموده، نماز خوانده شده را نماز ظهر قرار داده نماز عصر را قضا می کند و احتیاط  مستحب آن است که در نماز قضا، نیت خصوص ظهر یا عصر را نکند.

مسأله 1183- اگر بعد از گذشتن وقت نمازمغرب و عشا، بداند يك نماز خوانده1 ولي نداند سه ركعتي خوانده يا چهار ركعتي، بايد قضاي نماز مغرب و عشا را بخواند2.

اين مسأله در رساله آيات عظام: امام خامنه ای و بهجت نيست

1- زنجاني: بداند فقط یک نماز خوانده…

2- زنجانی:  و هر دو نماز را به قصد رجاء بجا آورد.

4- شک کثیرالشّک (کسی که زیاد شک می کند)

مسأله 1184- اگر كسي1 در يك نماز سه مرتبه شكّ كند، يا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شكّ كند، كثير الشكّ است و چنانچه زياد شكّ كردن او از غضب يا ترس يا پريشاني حواس نباشد، به شكّ خود اعتنا نكند.

1- فاضل: ميزان در تشخيص كثير الشكّ عرف است و اگر كسي…

*****

گلپايگاني: مسأله 1193- اگر براي انسان حالتي پيدا شده باشد كه نتواند سه نماز پشت سر هم بدون شكّ بخواند كثير الشكّ است و بايد به شكّ خود اعتنا نكند.

خوئي، تبريزي: مسأله 1193- كثير الشكّ كسي است كه عرفاً بگويند زياد شكّ مي كند يا اين كه حال او به نحوي باشد كه در هر سه نماز لااقل يك مرتبه شكّ كند، چنين شخصي به شكّ خود اعتنا نكند، (تبريزي: ولكن معتبر است زيادي شكّ از جهت عارضه موقتي مانند پريشاني خاطر از غضب و ترس نباشد).

امام خامنه ای: مسأله ۳۷۹- کسی که معمولاً در یک نماز سه بار شک می کند، یا معمولاً در سه نماز پشت سر هم، حداقل یک بار شک می کند، اگر زیاد شک کردن او به خاطر حادثه ای که موجب ترس یا غضب یا پریشانی حواس است، نباشد کثیرالشک است و نباید به شک خود اعتنا کند.

وحید: مسأله 1192 – کثیرالشکّ کسی است که عرفا بگویند زیاد شکّ می کند و کسی که حال او به نحوی باشد که لااقل در هر سه نماز پشت سر هم یک مرتبه شکّ کند مصداق کثیرالشکّ است و چنانچه زیاد شکّ کردن از غضب یا ترس یا پریشانی حواس نباشد به شکّ خود اعتنا نکند.

صافي: مسأله 1193- كثير الشكّ كسي است كه عرفاً بگويند زياد شكّ مي كند و بعيد نيست كسي هم كه نتواند سه نماز پشت سر هم بدون شكّ بخواند، كثير الشكّ باشد ، كه بايد به شكّ خود اعتنا نكند.

زنجاني: مسأله 1193- کثیر الشک کسی است که در سه نماز پی‌درپی لااقل یک مرتبه شک می‌کند، چنین شخصی به شک خود اعتنا نمی‌کند و کسی که شک او به این اندازه نباشد ولی به قدری است که معمول مردم می‌گویند زیاد شک می‌کند، به گونه‌ای رفتار کند که هم به وظیفۀ کسی که شک معمولی دارد و هم به وظیفۀ کثیر الشک عمل کرده باشد، بنابراین اگر مثلاً بین سه و چهار شک کرده، به وظیفۀ کسی که شک معمولی دارد عمل کند، و اگر شک وی از شک‌هایی است که در افراد معمولی نماز را باطل می‌کند، بنابر احتیاط مستحب همانند کثیر الشک نماز را تمام کند، و اگر وظیفۀ کسی که شک معمولی دارد مخالف وظیفۀ کثیر الشک است، به یکی از دو وظیفه رفتار کند و نماز را تمام کند، بنابراین اگر در حال ایستاده بین چهار و پنج شک کند، یا مانند کثیر الشک بنا را بر چهار گذاشته و نماز را تمام کند یا مانند شک معمولی به وظیفه‌ای که در مسألۀ {1199} خواهد آمد عمل کند و در هر حال، در دو صورت اخیر باید نماز را دوباره نیز بخواند.

سيستاني: مسأله 1170- كثيرالشک کسی است که زیاد شک می‏کند، یعنی وقتی حالِ او را با حالِ کسانی که در وجود یا عدم وجود عوامل حواس پرتی همانند او هستند، مقایسه می کنیم، آن فرد بیشتر از معمول شک می کند. شایان ذکر است کثیر الشک اختصاص ندارد به کسی که زیاد شک کردن عادت او باشد، بلکه کافی است که در معرض عادت به کثرت شک باشد.

مكارم: مسأله 1061 – چهارم: «كثير الشكّ» يعني كسي كه زياد شكّ مي كند، نبايد به شكّ خود اعتنا كند، خواه در عدد ركعات نماز باشد، يا در اجزاي نماز، يا شرايط نماز.

مكارم: مسأله 1062 – كثير الشكّ كسي است که بگويند زياد شكّ مي كند و اگر كسي در يك نماز سه مرتبه شكّ كند يا در سه نماز پشت سر هم شكّ كند، كثير الشكّ است ، هرگاه به خاطر يك حالت فوق العاده مانند بيماري، غضب يا مصيبت موقّتاً گرفتار حالت كثرت شكّ شود، بايد به شكّ خود اعتنا كرده و مطابق احكام آن رفتار كند.

بهجت: مسأله 973- كسي كه زياد شكّ مي كند ، نبايد به شكّ خود اعتنا كند و كثير الشكّ شدن به اين است كه مردم بگويند تو زياد شكّ مي كني؛ و زياد شكّ كردن به اين صورت محقق مي شود كه در يك نماز سه مرتبه شكّ كند، يا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شكّ كند.

مسأله 1185- كثير الشكّ اگر در بجا آوردن چيزي شكّ كند1، چنانچه بجا آوردن آن نماز را باطل نمي كند2 بايد بنابگذارد كه آن را بجا آورده مثلاً اگر شكّ كند كه ركوع كرده يا نه بايد بنابگذارد كه ركوع كرده است3 و اگر بجا آوردن آن، نماز را باطل مي كند بايد بنابگذارد كه آن را انجام نداده، مثلاً اگر شكّ كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر، چون زياد شدن ركوع نماز را باطل مي كند، بايد بنابگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.

1-  سبحانی: باید آن طرف را بگیرد که به سود اوست…

2- خوئي، سيستاني، زنجاني، تبريزي، وحید: كثير الشكّ اگر در بجا آوردن چيزي از اجزاء (وحید: یا شرایط ) نماز شكّ كند…

بهجت: چنانچه بجا نياوردن آن نماز را باطل مي كند…

3- خوئي، تبريزي، سيستاني، زنجاني، وحید: و اگر در بجا آوردن چيزي شكّ كند كه نماز را باطل مي كند مثل اين كه شكّ كند كه نماز صبح را دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بنا را بر صحت مي گذارد.(زنجانی: همچنین اگر در حال ایستاده شکّ کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت بنا را بر این می گذارد که در رکعت چهارم است و نماز را تمام می کند.)

*****

گلپايگاني، صافي: مسأله 1194- هرگاه كثيرالشكّ در بجا آوردن چيزي شكّ كند ، بايد بنا بگذارد كه آن را بجا آورده مگر اين كه اگر آن را بجا آورده باشد نماز باطل باشد كه در اين صورت، بايد بنابگذارد كه آن را انجام نداده، مثلاً اگر شكّ كند كه يك ركوع كرده يا بيشتر، چون با زياد شدن ركوع، نماز باطل است، بايد بنا بگذارد كه بيشتر از يك ركوع نكرده است.

امام خامنه ای: مسأله ۳۸۰- کثیر الشک، اگر در به جا آوردن کاری شک کند، درصورتیکه انجام آن کار نماز را باطل نمی کند، باید بنا بگذارد که آن را به جا آورده است؛ مانند اینکه شک کند که سجده کرده است یا نه، باید بنا بگذارد که سجده کرده است و چنانچه انجام آن کار نماز را باطل می کند، باید بنا بگذارد که آن را انجام نداده است؛ مانند اینکه شک کند که یک رکوع کرده یا بیشتر، چون زیاد شدن رکوع، نماز را باطل می کند، باید بنا بگذارد که یک رکوع کرده است.

فاضل: مسأله 1198- كثير الشكّ در بجا آوردن چيزي شكّ كند بايد بنا را بر اين بگذارد كه آن فعل را انجام داده است و نماز را ادامه دهد، مثلاً اگر شكّ كند كه سجده كرده يا خير بنا بگذارد كه انجام داده است و اگر شكّ كند كه دو ركعت خوانده است يا سه ركعت بنا بگذارد كه سه ركعت خوانده است و اگر بر انجام آن فعل نماز باطل مي شود بنا بگذارد كه آن را انجام نداده است مثلاً اگر در نماز صبح شكّ كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و نماز را تمام كند.

مكارم: مسأله 1064- منظور از اعتنا نكردن به شكّ اين است كه آن طرف را كه به نفع اوست بگيرد، مثلاً اگر شكّ كند كه سجده يا ركوع را بجا آورده؛ بنا بگذارد كه بجا آورده است، هر چند از محلّ آن نگذشته است، يا اگر شكّ كند نماز صبح را دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است.

مسأله 1186- كسي كه در يك چيز نماز زياد شكّ مي كند1، چنانچه در چيزهايي ديگر نماز شكّ كند2 بايد به دستور آن عمل نمايد3، مثلاً كسي كه زياد شكّ مي كند سجده كرده يا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شكّ كند بايد به دستور آن رفتار نمايد يعني اگر ايستاده4 ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، اعتنا نكند.

این مسأله در رساله آیت الله سبحانی نیست.

1- مكارم: مثلاً در حمد و سوره…

زنجانی: كسي كه فقط در يك چيز نماز زياد شكّ مي كند..

2- نوري: بطور معمول شكّ كند…

3- مکارم: [و] تنها در موردی که زیاد شکّ  می کند اعتنا نخواهد کرد.[پایان مسأله]

4- خوئي، تبريزي، زنجاني، سيستاني، وحید: اگر به سجده نرفته…

*****

سیستانی: مسأله 1172- کسی که در یک بخش نماز زیاد شک می‏کند، به‌طوری که زیادی شک از مختصات آن بخش حساب شود، چنانچه در بخش‌های دیگر نماز شک کند باید به دستور شخصِ غیر کثیر الشک عمل نماید، مثلاً کسی که زیادی شک او در این است که سجده کرده یا نه، اگر در به‌جا آوردن رکوع شک کند، باید به دستور آن رفتار نماید، یعنی اگر به سجده نرفته رکوع را به‌جا آورد، و اگر به سجده رفته اعتنا نکند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۸۱- کسی که فقط در یک جزء نماز زیاد شک می کند، در همان مورد حکم کثیر الشک را دارد و چنانچه در جزءهای دیگر نماز شک کند، باید مطابق وظیفة افراد معمولی عمل کند؛ مانند کسی که در انجام سجده زیاد شک می کند، اگر در به جا آوردن رکوع شک کند، باید به دستور آن شک عمل کند، یعنی اگر ایستاده است، رکوع را به جا آورد و اگر به سجده رفته است، اعتنا نکند.

مسأله 1187- كسي كه1 در نماز مخصوصي مثلاً در نماز ظهر زياد شكّ مي كند2 اگر در نماز ديگر مثلاً در نماز عصر شكّ كند، بايد به دستور شكّ رفتار نمايد.

اين مسأله دررساله آيت الله بهجت نيست.

1- سيستاني: كسي كه هميشه…

زنجانی: کسی که فقط…

2- سيستاني: به طوري كه كثرت شكّ از مختصات آن شمرده  مي شود…

مكارم: فقط در آن بايد اعتنا نكند. [پايان مسأله]

*****

جوادی آملی: مسأله 1234- آن كه در نماز مخصوصی ـ مانند نماز ظهر ـ بسيار شک میكند، فقط در آن نماز بايد به شک خود اعتنا نكند؛ ولی اگر در نماز ديگر ـ مثلاً در نماز عصر ـ شک كند، بايد به حکم شک رفتار كند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۸۲- کسی که در نماز مخصوصی؛ مانند نمازهای جهریّه زیاد شک می کند، اگر در نماز دیگری مانند نماز اخفاتی شک کند، باید به دستور شک رفتار کند.

مسأله 1188- كسي كه وقتي1 در جاي مخصوصي نماز مي خواند زياد شكّ مي كند2، اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكّي براي او پيش آيد به دستور شكّ عمل نمايد.

اين مسأله در رساله آيات عظام  بهجت و سبحانی نيست

1- خوئي، زنجاني، سيستاني: كسي كه فقط وقتي…

2- سيستاني: به همان نحو كه در مسأله قبل آمد…

*****

مكارم: مسأله 1065- اگر كسي در مكان مخصوصي (مثلاً وقتي در ميان جمع نماز مي خواند) زياد شكّ مي كند فقط در همانجا اعتنا به شكّ خود نمي كند.

امام خامنه ای: مسأله ۳۸۳- کسی که هنگام خواندن نماز در مکان خاصی زیاد شک می کند، اگر در مکان دیگری نماز بخواند و شک کند، باید به دستور شک عمل کند.

جوادی آملی: مسأله 1235- اگر كسی در جای مخصوصی نماز بگزارد، بسيار شک میكند، فقط در آنجا به شک خود اعتنا نكند و با نماز خواندن در غير آنجا، چنانچه شكی برای او پيش آيد، بايد به حکم شک عمل کند.

مسأله 1189- اگر انسان شكّ كند كه كثير الشكّ شده يا نه1، بايد به دستور شكّ عمل نمايد2، و كثير الشكّ تا وقتي يقين نكند3 كه به حال معمولي مردم برگشته4 بايد به شكّ خود اعتنا نكند.

این مسأله در رساله ایت الله سبحانی نیست.

1- فاضل: يعني چون نمي داند كه آيا در سه نماز قبلي شكّ كرده تا كثير الشكّ باشد يا فقط در دو نماز قبلي شكّ كرده تا كثير الشكّ نباشد…

2- مكارم: بنا مي گذارد كثير الشكّ نشده…

3- زنجاني: تا وقتي اطمينان نكند…

4- سيستاني: اگر منشأ شكّ او شكّ در تغيير حال خودش باشد نه شكّ در معناي كثير الشكّ…

*****

امام خامنه ای: مسأله ۳۸۴- اگر انسان نداند کثیرالشک شده یا نه، حکم کثیر الشک را ندارد و باید به دستور شک عمل کند و کثیر الشک تا وقتی یقین نکند که به حال معمولی مردم برگشته، نباید به شک خود اعتنا کند.

مسأله 1190- كسي كه زياد شكّ مي كند اگر شكّ كند ركني را بجا آورده يا نه1 و اعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده2، چنانچه مشغول ركن بعد نشده، بايد آن را بجا آورد3 و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است4، مثلاً اگر شكّ كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه پيش از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد ركوع كند و اگر در سجده يادش بيايد ، نمازش باطل است5.

اين مسأله در رساله آيات عظام: امام خامنه ای، بهجت و مظاهری نيست

1- مکارم: مانند رکوع…

2- وحید: در صورتی که تکبیرة الاحرام باشد نمازش باطل است چه داخل رکن بعد شده باشد یا نشده باشد ، و در غیر آن…

3- سيستاني: بايد آن ركن را و آنچه بعد از آن است بجا آورد…

4- مكارم: ولی اگر در غیر رکن باشد و بعد یادش بیاید که بجا نیاورده چنانچه وارد رکن بعد نشده بجا می آورد واگر وارد رکن بعد شده بر نمی گردد و نمازش صحیح است.

سيستاني: بنابراحتياط باطل است…

5- خوئي، تبريزي، سيستاني، وحید: چنانچه پيش از سجده دوم يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد برگردد و ركوع كند و اگر در سجده دوم يادش بيايد، نمازش باطل است (سيستاني: بنابر احتياط).

گلپايگاني، صافي: چنانچه پيش از سجده دوم يادش بيايد كه ركوع نكرده، بايد برگردد و ركوع كند و نماز را تمام نمايد و احتياط مستحبّ آن است كه نماز را دوباره بخواند و اگر در سجده دوم يادش بيايد، نمازش باطل است.

*****

زنجاني: مسأله 1199- کسی که زیاد شک می‌کند، اگر شک کند دو سجده را انجام داده یا نه، و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن‌ها را انجام نداده، چنانچه مشغول رکوع رکعت بعد نشده باید آن‌ها را بجا آورد و چنانچه مشغول رکوع شده نمازش باطل است و اگر شک کند که رکوع را انجام داده یا نه، و اعتنا نکند و بعد یادش بیاید که آن را انجام نداده، چنانچه قبل از اینکه برای سجدۀ دوم سر به زمین بگذارد، یادش بیاید باید برگردد و آن را انجام دهد و اگر پس از سر گذاشتن به زمین برای سجده دوم یادش بیاید، به احتیاط مستحب دو سجده را نادیده بگیرد و پس از انجام رکوع و سجود نماز را تمام کند ولی در هر حال باید نماز را دوباره بجا آورد.

مسأله 1191- كسي كه زياد شكّ مي كند ، اگر شكّ كند چيزي را كه ركن نيست بجا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته بايد آن را بجاآورد1 و اگر از محل آن گذشته2 نمازش صحيح است 3، مثلاً اگر شكّ كند كه حمد خوانده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت يادش بيايد كه حمد نخوانده ، بايد بخواند4 و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است.

اين مسأله در رساله آيات عظام: امام خامنه ای، بهجت و مظاهری نيست

1- سيستاني: بايد آن را و آنچه بعد از آن است بجا آورد…

2- فاضل: يعني وارد ركن بعد شده…

3- زنجانی: چنانچه واردرکن بعد از آن نشده، باید آن را بجا ورد و اگر وارد رکن بعد شده نمازش صحیح است…

4- سيستاني، جوادی آملی: بايد حمد و سوره را بخواند…

مکارم: رجوع کنید به ذیل مسأله 1190.

مسأئل اختصاصي

مكارم، مسأله 1068- اشخاص وسواسی نبايد به يقين و شک خود عمل كنند، بلكه مانند افراد معمولی عمل كنند؛ خواه یقین برای آنان حاصل شود يا نه؛ و الّا در بسياری از موارد، نمازشان باطل خواهد بود.

مظاهری: مسأله 958- کسانی که بسیار شکّ می کنند یا زود یقین به چیزی پیدا می کنند که به آنها وسواسی می گویند، یقین  و گمان و شکّ آنها اعتبار ندارد و باید طبق متعارف مردم عمل کنند بلکه باید بر آنچه که به نفع آنهاست بنا بگذارد مثلا کسی که وسواسی در طهارت و نجاست است ، اگر شکّ کرد  بلکه اگر یقین کرد که نجاست به او ترشح کرده است باید اعتنا نکند و همین مقدار که یک مرتبه مثلا چیز نجسی را زیر شیر آب گرفت، پاک بداند. و وسواسی اگر به شکّ بلکه یقین خود اعتنا کند حرام و موجب خسران دنیا و آخرت اوست.

جوادی آملی: مسأله 1239 – اشخاص وسواسی بايد به يقين و شک خود عمل نكنند، بلكه مانند افراد معمولی عمل كنند؛ خواه برای آنان يقين حاصل شود يا نه؛ و اگر همچون افراد معمولی عمل نكنند، در بسياری از موارد، نماز آنان باطل است.

4- شک امام و مأموم

مسأله 1192- اگر امام جماعت در شماره ركعتهاي نماز شكّ كند مثلاً شكّ كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت1، چنانچه مأموم يقين يا گمان داشته باشد2 كه چهار ركعت خوانده و به امام بفهماند كه چهار ركعت خوانده است، امام بايد نماز را تمام كند و خواندن نماز احتياط لازم نيست و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد 3 كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهاي نماز شكّ كند، بايد به شكّ خود اعتنا ننمايد4.

1- مكارم: هرگاه مأموم بداند چهار ركعت خوانده با علامتي به امام مي فهماند و امام بايد مطابق آن عمل كند و به عكس اگر امام مي داند چند ركعت خوانده ، ولي مأموم شكّ مي كند، بايد از امام پيروي كند و به شكّ خود اعتنا نكند.

2- اراكي: چنانچه مأموم بداند…

سبحانی: چنانچه مأموم یقین داشته باشد…

3- اراكي: اگر امام بداند…

سبحانی: اگر امام یقین داشته باشد…

4- تبريزي: بلکه در افعال نماز نیز شکّ امام با حفظ مأموم به طور یقین و بالعکس اعتبار ندارد.

نوري: و به آنچه كه امام يقين دارد ، عمل نمايد.

سيستاني: و همچنين است شكّ هر يك از آن دو در افعال نماز مانند شكّ در عدد سجده.

زنجاني: و ظاهراً اگر امام به تعداد رکعات گمان داشته باشد بايد به يقين مأموم عمل كند و همينطور است اگر مأموم گمان داشته باشد و امام يقين، بايد به يقين امام عمل كند.

امام خامنه ای موافق ۳۷۸.

*****

مظاهری: مسأله 959- اگر امام جماعت در نماز شکّ کند که مثلا سه رکعت خوانده یا چهار رکعت یا دو سجده کرده یا یک سجده، باید به گفته ماموم عمل کند و همچنین اگر مأموم شکّ کند باید از امام پیروی کندو به شکّ خود اعتنا ننماید.

جوادی آملی: مسأله 1240- اگر امام جماعت در شمارهٔ ركعت‌ها يا افعال نماز شک كند ـ مثل اينکه شک كند كه سه ركعت گزارده يا چهار ركعت ـ چنانچه مأموم يقين يا گمانِ معتبر داشته باشد كه چهار ركعت گزارده و به امام بفهماند كه چهار ركعت گزارده است، امام بايد نماز را چهار ركعت بداند و گزاردن نماز احتياط لازم نيست؛ نيز اگر امام يقين يا گمانِ معتبر داشته باشد كه فلان ركعت گزارده است و مأموم در شمارهٔ ركعت‌های نماز شک كند، بايد به شک خود اعتنا نکند.

مسائل اختصاصي

بهجت: مسأله 978- جوادی آملی: مسأله 1241 – اگر در نماز جماعت ، هم امام و هم مأموم شكّ كنند و شكّ هر كدام با ديگري فرق دارد، هر كدام به وظيفه خود عمل مي كند، و حكم سهو امام يا مأموم يا هر دو نيز همين است.

مكارم: مسأله 1070- براي آگاه كردن امام ممكن است به عدد ركعات نماز دست بر زانو بزند، يا الله اكبر بگويد و يا به هر ترتيب ديگر كه سخن گفتن و كاري بر خلاف نماز انجام دادن در آن نباشد، ولي نبايد قبل از امام برخيزد و نماز خود را ادامه دهد.

مظاهری: مسأله 960- مأموم برای آگاه کردن امام می تواند ذکری نظیر «الله اکبر» بگوید.

5- شک در نماز مستحبی

مسأله 1193- اگر در شماره ركعتهاي نماز مستحبي شكّ كند، چنانچه طرف بيشتر شكّ ، نماز را باطل مي كند بايد بنا را بر كمتر بگذارد مثلاً اگر در نافله صبح شكّ كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، بايد بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده است و اگر طرف بيشتر شكّ ، نماز باطل نمي كند، مثلاً شكّ كند كه دو ركعت خوانده يا يك ركعت، به هر طرف شكّ عمل كند ، نمازش صحيح است.

*****

مكارم: مسأله 1071 – هرگاه در عدد ركعتهاي نماز مستحبي شكّ كند مخير است بنا را بر كمتر بگذارد يا بيشتر، مگر اينكه طرف بيشتر، نماز را باطل مي كند كه در اين صورت بنا را بر كمتر مي گذارد، مثلاً اگر ميان يك و دو شکّ کند مخيّر است بنا را بر يك يا دو بگذارد، اما اگر در ميان دو و سه شکّ كند حتماً بنا را بر دو مي گذارد.

امام خامنه ای: مسأله ۳۸۵- اگر در شماره ی  رکعت های نماز مستحبی شک کند مخیر است که بنا را بر طرف کمتر بگذارد یا بیشتر مگر آنکه طرف بیشتر موجب بطلان نماز شود که در این صورت بنا را بر طرف کمتر می گذارد مانند اینکه در نافله ی صبح شک کند که دو رکعت خوانده یا سه رکعت، باید بنا بگذارد که دو رکعت خوانده است است و اگر شک کند یک رکعت خوانده یا دو رکعت به هر طرف شک عمل کند نمازش صحیح است.

مسأله 1194- كم شدن ركن ، نافله را باطل مي كند بنابر احتياط واجب1، ولي زياد شدن ركن، آن را باطل نمي كند2. پس اگر يكي از كارهاي نافله را فراموش كند و موقعي يادش بيايد كه مشغول ركن بعد از آن شده بايد آن كار را انجام دهد و دوباره آن ركن را بجا آورد مثلاً در بين ركوع يادش بيايد كه سوره را نخوانده بايد برگرددد و سوره را بخواند3 و دوباره به ركوع رود.

این مسأله در رساله آیت الله مظاهری نیست.

1- گلپايگاني، اراكي، خوئي، تبريزي، سيستاني، صافي، زنجاني، سبحانی: كم شدن ركن، نافله را باطل مي كند …

2- وحید: کم شدن رکن ، نافله را باطل می کند ولی زیاد شدن رکن در آن اشکال ندارد…

3- خوئي، تبريزي، سيستاني، زنجاني، وحید: اگر در بين ركوع يادش بيايد كه سوره حمد را نخوانده بايد برگردد و حمد را بخواند…

امام خامنه ای: موافق مسأله ۳۸۷-

*****

بهجت: مسأله 982- اگر در نماز مستحبي كاري را فراموش كرد، چنانچه محلّ آن باقي است بنابرأظهر بايد آن را بجا آورد و در اين جهت، مثل نماز واجب است.

مكارم: مسأله 1072- كم و زياد شدن ركن در نافله نيز اشكال دارد.

مسأله 1195- اگر در يكي از كارهاي نافله شكّ كند، خواه ركن باشد يا غير ركن1، چنانچه محل آن نگذشته، بايد بجا آورد و اگر محل آن گذشته، به شكّ خود اعتنا نكند.

این مسأله در رساله آیات عظام: سبحانی و مظاهری نیست.

1- بهجت: بنابرأظهر مي تواند به شكّ خود اعتنا نكند، ولي چنانچه محل آن نگذشته، احتياط مستحبّ در اين است كه آن را بجا آورد و اگر محل آن گذشته، به شكّ خود اعتنا نكند.

مكارم: شكّ در افعال نماز مستحبّ با نماز واجب فرق ندارد، مثلاً اگر شكّ در حمد يا ركوع كند…

امام خامنه ای: موافق مسأله ۳۸۶-

مسأله 1196- اگر در نماز مستحبي دو ركعتي، گمانش به سه ركعت يا بيشتر برود1 يا گمانش به دو ركعت يا كمتر برود يا بايد به همان گمان عمل كند، (مگر آن كه موجب بطلان باشد كه در اين صورت گمان، حكم شكّ را دارد2) مثلاً اگر گمانش به يك ركعت مي رود احتياطاً بايد يك ركعت ديگر بخواند.

این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای، بهجت، سبحانی و مظاهری نیست.

1- خوئي، تبريزي، زنجاني: بايد اعتنا نكند و نمازش صحيح است و اگر گمانش به دو ركعت يا كمتر برود، بايد به همان گمان عمل كند مثلاً اگر گمانش به يك ركعت مي رود، بايد يك ركعت ديگر بخواند.

گلپایگانی، سیستانی، صافی: بايد اعتنا نكند و نمازش صحيح است و اگر گمانش به دو ركعت يا كمتر برود،بنابراحتیاط واجب بايد به همان گمان عمل كند، مثلاً اگر گمانش به يك ركعت مي رود، احتیاطا بايد يك ركعت ديگر بخواند.

2- [قسمت داخل پرانتز در رساله آيت الله نوري نيست]

*****

اراكي: مسأله 1188- گمان درركعات نماز مستحبي حكم شكّ را دارد، گر چه احتياط مستحبّ است كه به گمان عمل نمايد مگر آن كه موجب بطلان نماز باشد، پس اگر مثلاً در نماز غفليه ، گمان دارد سه ركعت خوانده بنا مي گذارد كه دو ركعت خوانده است.

مكارم: مسأله 1074 – در نمازهاي مستحبي بنابراحتياط واجب بايد به ظنّ و گمان خود عمل كند ، تا آنجا كه نماز را باطل نمي كند، مثلاً اگر گمانش به دو ركعت مي رود، بنابر آن بگذارد و اگر گمانش به سه ركعت مي رود بايد بنابر همان دو بگذارد.

وحید: مسأله 1204- اگر در نماز مستحبی دو رکعتی گمانش به سه رکعت یا بیشتر برود ، نمازش صحیح است و اگر گمانش به دو رکعت یا بیشتر برود، باید به همان گمان عمل کند، مثلا اگر گمانش به یک رکعت می رود باید یک رکعت دیگر بخواند.

جوادی آملی: مسأله 1245- گمان در ركعت‌های نماز مستحبی، حكم شک را دارد؛ يعنی میتوان بنا را بر اقل يا اكثر نهاد، هرچند احتياط، عمل به گمان است، در صورتی كه سبب بطلان نباشد.

مسأله 1197- اگر در نماز نافله كاري كند كه براي آن1 سجده سهو واجب مي شود2، يا يك سجده يا  تشهد را فراموش نمايد، لازم نيست بعد از نماز، سجده سهو يا قضاي سجده و تشهد را بجا آورد.

این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای و سبحانی نیست.

1- خوئي، تبريزي، زنجاني، صافي، سيستاني، وحید، جوادی آملی: در نماز واجب…

2- وحید: یا یک سجده یا تشهد را فراموش نماید و بعد از سلام یادش بیاید ، سجده سهو و قضا بر او واجب نیست.

سیستانی: یا یک سجده را فراموش نماید، لازم نیست بعد از نماز ، سجده سهو یا قضای سجده را بجا آورد.

*****

مکارم: مسأله 1075 – نمازهای مستحب سجده سهو ندارد یعنی اگر کاری کند که در نمازهای واجب، سجده سهو دارد در نمازهای مستحب سجده سهو لازم نیست ، همچنین سجده و تشهد فراموش شده در نمازهای مستحب قضا ندارد .

مسأله 1198- اگر شكّ كند كه نماز مستحبي را خوانده يا نه، چنانچه آن نماز مثل نماز جعفر طيار وقت معيّن نداشته باشد، بنا بگذارد كه نخوانده است و همچنين است اگر مثل نافله يوميه وقت معين داشته باشد و پيش از گذشتن وقت شكّ كند كه آن را بجا آورده يا نه، ولي اگر بعد از گذشت وقت شكّ كند كه خوانده است يا نه، به  شكّ خود اعتنا نكند.

این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای، بهجت، سبحانی و مظاهری نیست.

*****

مكارم: مسأله 1076 – هرگاه بعد از گذشتن وقت نماز نافله شكّ كند آن را بجا آورده يا نه؛ اعتنا نكند و اگر وقت باقي است بجا آورد.