(مسأله 2244): حق بهم زدن معامله را خیار گویند و خریدار و
فروشنده در دوازده صورت مى توانند معامله را بهم بزنند.
“اول” آنکه از مجلس معامله متفرق نشده باشند و این خیار را “خیار مجلس” گویند.
“دوم” آنکه مشترى یا فروشنده در بیع، یا یکى از دو طرف معامله در معاملات دیگر، مغبون شده باشد که آن را “خیار غبن” گویند.
“سوم” در معامله قرارداد کنند که تا مدت معینى هر دو یا یکى از آنان بتوانند معامله را بهم بزنند که آن را “خیار شرط” گویند.
“چهارم” یکى از دو طرف معامله، مال خود را بهتر از آنچه هست نشان دهد و طورى کند که قیمت مال در نظر مردم زیاد شود که آن را خیار “تدلیس” گویند.
“پنجم” یکى از دو طرف معامله با دیگرى شرط کند که کارى را انجام دهد و به آن شرط عمل نشود یا شرط کند مالى را که مى دهد بطور مخصوصى باشد و آن مال داراى آن خصوصیت نباشد، که در این صورت شرط کننده مى تواند معامله را بهم بزند و آن را “خیار تخلف شرط” گویند.
“ششم” در جنس یا عوض آن عیبى باشد و آن را “خیار عیب” گویند.
“هفتم” معلوم شود مقدارى از جنس را که معامله کرده اند، بطور مشاع با مال دیگرى مشترک است که اگر صاحب آن به معامله راضى نشود تقسیم فعلاً میسور نیست. گیرنده مى تواند معامله را بهم بزند، یا عوض آن مقدار را چنانچه پرداخته باشد از طرف خود بگیرد و آن را “خیار شرکت” گویند.
“هشتم” صاحب مال خصوصیات جنس معینى را که طرف ندیده به او بگوید بعد معلوم شود طورى که گفته، نبوده است، که در این صورت طرف مى تواند معامله را بهم بزند و آن را “خیار رؤیت” گویند.
“نهم” اگر مشترى پول جنسى را که خریده و شرط نکرده که در پرداخت پول تأخیر کند تا سه روز ندهد، اگر فروشنده جنس را تحویل نداده باشد مى تواند معامله را بهم بزند. ولى اگر جنسى را که خریده مثل بعضى از میوه ها باشد که اگر یک روز بماند ضایع مى شود، چنانچه تا شب پول آن را ندهد و شرط نکرده باشد که دادن پول را تأخیر بیندازد، فروشنده مى تواند معامله را بهم بزند و آن را “خیار تأخیر” گویند.
“دهم” کسى که حیوان را خریده تا سه روز مى تواند معامله را به هم بزند و اگر در عوض چیزى که فروخته حیوانى گرفته باشد، فروشنده تا سه روز مى تواند معامله را به هم بزند و آن را “خیار حیوان” گویند.
“یازدهم” فروشنده نتواند جنسى را که فروخته تحویل دهد مثلاً اسبى را که فروخته فرار نماید که در این صورت مى تواند معامله را بهم بزند و آن را “خیار تعذّر تسلیم” گویند.
“دوازدهم” خیار تبعض صفقه مثل اینکه شخصى مال خود و مال کسى دیگر را که جدا از مال اوست یکجا بفروشد و بعد مالک آن اطلاع پیدا کند و معامله را رد کند. در اینجا مشترى مى تواند معامله را بهم بزند، زیرا بیع در تمام مبیع نافذ نشد. و احکام اینها در مسائل آینده گفته خواهد شد.
(مسأله 2245): اگر خریدار قیمت جنس را نداند، یا در موقع معامله غفلت کند و جنس را گرانتر از قیمت معمولى آن بخرد، چنانچه به قدرى گران خریده که مردم به آن اهمیت مى دهند، مى تواند معامله را بهم بزند، و نیز اگر فروشنده قیمت جنس را نداند، یا موقع معامله غفلت کند و جنس را ارزانتر از قیمت آن بفروشد، در صورتى که مردم به مقدارى که ارزان فروخته اهمیت بدهند، مى تواند معامله را بهم بزند.
(مسأله 2246): در معامله بیع شرط که مثلاً خانه صد هزار تومانى را به پنجاه هزار تومان مى فروشند و قرار مى گذارند که اگر فروشنده سر مدت پول را بدهد بتواند معامله را بهم بزند، در صورتى که خریدار و فروشنده قصد خرید و فروش داشته باشند معامله صحیح است.
(مسأله 2247): در معامله بیع شرط اگر چه فروشنده اطمینان داشته باشد که هر گاه سر مدت پول را ندهد، خریدار ملک را به او مى دهد معامله صحیح است ولى اگر سر مدت پول را ندهد، حق ندارد ملک را از خریدار مطالبه نماید و اگر خریدار بمیرد، نمى تواند ملک را از ورثه او مطالبه نماید.
(مسأله 2248): اگر چاى اعلا را با چاى پست مخلوط کند و به اسم چاى اعلا بفروشد، مشترى مى تواند معامله را بهم بزند.
(مسأله 2249): اگر خریدار بفهمد مالى را که خریده عیبى دارد مثلاً حیوانى را بخرد و بفهمد که یک چشم آن کور است، چنانچه آن عیب پیش از معامله در مال بوده و او نمى دانسته، مى تواند معامله را بهم زده و آن مال را به فروشنده برگرداند و چنانچه برگرداندن ممکن نباشد مثلاً در آن مال تغییرى حاصل شده یا تصرفى که مانع از ردّ است نموده باشد در این صورت فرق قیمت سالم و معیوب آن را معین کند و به نسبت تفاوت قیمت سالم و معیوب از پولى که به فروشنده داده پس بگیرد، مثلاً مالى را که به چهار
تومان خریده اگر بفهمد معیوب است، در صورتى که قیمت سالم آن هشت تومان و قیمت معیوب آن شش تومان باشد، چون فرق قیمت سالم و معیوب یک چهارم مى باشد مى تواند یک چهارم پولى را که داده یعنى یک تومان را از فروشنده بگیرد.
(مسأله 2250): اگر فروشنده بفهمد در عوضى که مالش را به آن فروخته عیبى هست، چنانچه آن عیب پیش از معامله در عوض بوده و او نمى دانسته مى تواند معامله را بهم زده و آن عوض را به صاحبش برگرداند و چنانچه از جهت تغییر یا تصرف نتواند برگرداند مى تواند تفاوت قیمت سالم و معیوب را به دستورى که در مسأله پیش گفته شد بگیرد.
(مسأله 2251): اگر بعد از معامله و پیش از تحویل دادن مال عیبى در آن پیدا شود خریدار مى تواند معامله را بهم بزند، و نیز اگر در عوض مال بعد از معامله و پیش از تحویل دادن عیب پیدا شود فروشنده مى تواند معامله را بهم بزند. ولى اگر بخواهند تفاوت قیمت بگیرند جائز نیست مگر اینکه طرفین به آن راضى شوند.
(مسأله 2252): اگر بعد از معامله عیب مال را بفهمد لازم نیست فوراً معامله را بهم بزند، و بعداً هم حق بهم زدن معامله را دارد و همچنین است حکم در سایر خیارات.
(مسأله 2253): هر گاه پس از خریدن جنس عیب آن را بفهمد، اگر چه فروشنده حاضر نباشد، مى تواند معامله را بهم بزند و همچنین است در مورد سائر خیارات.
(مسأله 2254): در چهار صورت خریدار به واسطه عیب که در مال است نمى تواند معامله را بهم بزند. یا تفاوت قیمت بگیرد.
“اول” آنکه موقع خریدن عیب مال را بداند.
“دوم” آنکه به عیب مال راضى شود.
“سوم” در وقت معامله بگوید: اگر مال عیبى داشته باشد، پس نمى دهم و تفاوت قیمت هم نمى گیرم.
“چهارم” آنکه فروشنده در وقت معامله بگوید این مال را هر عیبى که دارد مى فروشم ولى اگر عیبى را معین کند و بگوید مال را با این عیب مى فروشم و معلوم شود عیب دیگرى هم دارد، خریدار مى تواند براى عیبى که فروشنده معین نکرده مال را پس دهد، و در صورتى که نتواند پس دهد تفاوت قیمت بگیرد.
(مسأله 2255): اگر خریدار بفهمد مال عیبى دارد، و پس از تحویل گرفتن مال، عیب دیگرى در آن پیدا شود نمى تواند معامله را بهم بزند ولى مى تواند تفاوت قیمت سالم و معیوب را بگیرد ولى اگر حیوان معیوبى را بخرد و پیش ازگذشتن زمان خیار که سه روز است عیب دیگرى پیدا کند اگر چه آن را تحویل گرفته باشد باز هم مى تواند آن را پس بدهد. و نیز اگر فقط خریدار تا مدتى حق بهم زدن معامله را داشته باشد، و در آن مدت مال عیب دیگرى پیدا کند اگر چه آن را تحویل گرفته باشد، مى تواند معامله را بهم بزند.
(مسأله 2256): اگر انسان مالى داشته باشد که خودش آن را ندیده و دیگرى خصوصیات آن را براى او گفته باشد، چنانچه او همان خصوصیات را به مشترى بگوید و آن را بفروشد و بعد از فروش بفهمد که بهتر از آن بوده مى تواند معامله را بهم بزند.