۱. خمس معدن
معادنی که توسط شخص خاصی یا با مشارکت اشخاص با یکدیگر استخراج میشود خمس در آن واجب است، مشروط بر این که آنچه آن شخص استخراج کرده و یا سهم هر یک از اشخاص که با مشارکت با یکدیگر اقدام به استخراج کردهاند بعد از کم کردن هزینههای استخراج و تصفیه، به مقدار بیست دینار بهای ۱۵ مثقال [۱] طلا و اگر ارزش آن کمتر از این مقدار باشد، خمس ندارد.
[۱] . معادل ۱۲/۶۹ گرم طلا.
توجه
از شرایط وجوب خمس در معادن این است که شخص یا اشخاصی با مشارکت با یکدیگر آن را استخراج کنند، مشروط بر این که سهم هر یک به حد نصاب برسد و آنچه استخراج شده، ملک آنها شود، و معادنی که دولت استخراج میکند، نظر به این که ملک خاص شخص یا اشخاص نیست، بلکه ملک جهت است لذا شرط وجوب خمس را دارا نیست و در نتیجه جایی برای وجوب خمس بر دولت و حکومت باقی نمیماند.
۲. گنج
میزان دربارهی گنجی که افراد در زمینی که مالک آن هستند پیدا میکنند، مقررات نظام جمهوری اسلامی است، بنابراین اگر مقداری سکهی نقره که تاریخ آن به حدود صد سال پیش بر میگردد از زیر خاک ساختمان ملکی شخصی پیدا شود بایستی در این مورد به مقررات جمهوری اسلامی رجوع کنند.
۳. مال حلال مخلوط به حرام
۱.اگر مال حلال با مال حرام مخلوط شده باشد؛ مانند اینکه مقداری از گندم یک کیسه متعلق به فرد دیگری باشد، در صورتی که آن فرد را نمی شناسد و مقدار متعلق به او را هم نمی داند، باید خمس همة مال را بدهد و بقیة مال برای او حلال می شود.
۲.اگر مقدار متعلق به غیر را به طور دقیق نمیداند ولی اجمالاً میداند که بیش از اندازة یکپنجم است، بنابر احتیاط باید خمس را به اضافة مقداری که یقین میکند بیش از خمس متعلق به غیر است به حاکم شرع بدهد تا در مواردی که هم خمس و هم صدقه محسوب میشود، مصرف کند.
جواهری که با غوّاصی به دست آید
۱.اگر انسان در دریا فرو رود و جواهری مانند مروارید، مرجان، که با فرو رفتن در آب به دست می آید بیرون آورد، چنانچه پس از کم کردن مخارج استخراج، به مقدار ۱۸ نخود طلا یا بیشتر ارزش داشته باشد، باید خمس آن را بپردازد.
۲.در مسأله ی قبل فرقی نیست که آنچه از دریا بیرون میآورد از یک نوع باشد یا چند نوع، در یک دفعه باشد یا چند دفعه نزدیک به یکدیگر، و بنابر احتیاط واجب رودخانههای بزرگ، مانند نیل، فرات یا کارون، نیز در حکم دریاست.
۳.اگر بدون فرو رفتن در آب، با وسیله ای جواهر را از داخل آب بیرون آورد، در صورتیکه پس از کم کردن مخارج، قیمتش به ۱۸ نخود طلا برسد، بنابراحتیاط واجب باید خمس آن پرداخت شود.
۴.اگر جواهری خودش از آب بیرون آمده باشد و انسان آن را از روی آب یا کنار دریا بردارد، خمس ندارد، ولی چنانچه این کار، شغل او باشد، از درآمد کسب وکار حساب میشود که حکم آن خواهد آمد.