فتاوای آیات عظام: امام، اراکی، فاضل، تبریزی، نوری، مکارم
نماز جمعه
مسأله ۱- در زمان غيبت ولي عصر عج الله تعالي فرجه الشريف نماز جمعه واجب تخييري است1 يعني مكلف مي تواند روز جمعه به جاي نماز ظهر نماز جمعه بخواند ولي جمعه، افضل است و ظهر، أحوط و احتياط بيشتر در آن است كه هر دو را بجا آورند.
1- تبريزي: لكن در صورت اقامه آن با شرايط ، شركت درآن بنابرأحتياط، واجب است.
*****
اراكي: نماز جمعه عبادتي است همچون نمازهاي ديگر كه در ظهر روز جمعه با شرايطي خاص انجام مي شود و در فضيلت اين نماز همين بس كه سوره اي در قرآن به اين نام آمده و درآنجا صريحاً مؤمنان را به حضور در نماز جمعه دعوت فرموده است و درآن آيه آمده است: هنگامي كه صداي مؤذن بلند شد و دعوت به نماز شدي معامله و تجارت را رها ساز و براي انجام فريضه الهي حاضر شو، كه از همه چيز براي شما بهتر است، (مراد از ذكر درايه، به اتفاق مفسران نماز جمعه است) و نيز در روايت آمده كه: نماز جمعه باعث حرام شدن آتش جهنم است بر بدن و موجب تخفيف هولهاي قيامت و كشيده شدن قلم عفو بر جرائم اعمال گذشته است، و ثواب شركت در نماز جمعه براي غير مستطيع، معادل با حج است و در روايات ديگر تاركين آن را سخت نكوهش كرده تا آنجا كه مي خوانيم: كسي كه سه هفته آن را ترك كند منافق مي باشد، درزمان غيبت، نماز جمعه واجب تخييري است و افضل از ظهر مي باشد، در زمان غيبت ، نماز جمعه كفايت از ظهر مي كند.
مکارم – مسأله 671ـ نمازجمعه دو ركعت است و در روز جمعه جانشين نماز ظهر مى شود و در زمان حضور پيامبر (صلى الله عليه و آله) و امام معصوم (عليه السلام) و نايب خاصّ او واجب عينى است، امّا در زمان غيبت كبرى واجب تخييرى است، يعنى ميان نماز جمعه و نماز ظهر مخيّر است، ولى در زمانى كه حكومت عدل اسلامى باشد احتياط آن است كه ترك نشود.
مسأله ۲- كسي كه نماز جمعه را بجا آورده واجب نيست نماز ظهر را هم بخواند، ولي احتياط مستحب آن است كه آن را نيز بجا آورد.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله 1.
شرايط نماز جمعه
مسأله ۳- نماز جمعه تنها توسط مردان منعقد مي شود، ولي زنان هم مي توانند درآن شركت كنند.
اين مسأله در رساله ايت الله اراكي نيست
مسأله ۴- نماز جمعه بايد به جماعت برگزار شود و نمي توان آن را به طور فرادي بجا آورد1.
1- اراكي: اگر فرادي بخواند و يا عمداً قصد فرادي كند نمازش باطل مي شود.
مسأله ۵- همه شرايطي كه در نماز جماعت معتبر است در نماز جمعه نيز لازم است، مانند نبودن حائل، بالاتر نبودن جاي امام، فاصله بيش از حد نداشتن و غير اينها.[1]
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
مسأله ۶- همه شرايطي كه در امام جماعت لازم است بايد در امام جمعه هم باشد مانند عقل، ايمان، حلال زادگي و عدالت. ولي امامت كودكان و زنان در نماز جمعه جايز نيست1 اگر چه در نمازهاي ديگر براي خودشان جايز باشد.
1- فاضل: [پايان مسأله].
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۷- امام جماعت در نماز جمعه بايد بالغ، عاقل، مرد، عادل، حلالزاده و شيعه دوازده امامي باشد و ساير شرايطي كه در جماعت نمازهاي يوميه شرط است همچون فاصله نداشتن و … در اينجا نيز معتبر است، امام جمعه لازم نيست مجتهد باشد بلكه همين قدر كه بتواند دو خطبه را بخواند و شرايط ديگري هم – كه خواهيم گفت- داشته باشد مي تواند امام جماعت نماز جمعه شود.
مسأله ۷- بر هر مرد مكلف آزاد غير مسافري كه نابينا، بيمار و پير و فرتوت نباشد، نماز جمعه واجب تخييري است 1 البته در صورتي كه فاصله او تا محل اقامه جمعه بيش از دو فرسخ نباشد بنابراين بر كساني كه فاقد يكي از اين شروط باشند حركت به سوي نماز جمعه به فرض اين كه وجوب تعييني هم داشته باشد واجب نيست گرچه حضور در آن بر ايشان هيچ مشقتي نداشته باشد.
1- نوري: واجب است…
فاضل: رجوع كنيد به ذيل مسأله9.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۴- بر مسافر، زن، پير، كور، ديوانه، نابالغ، بنده و هر كس كه حضور وي باعث مشقت و حرج برايش باشد نمازجمعه واجب نيست، بنابراين نماز جمعه بر مردان و كساني كه سالم و تندرستند و عاقل و بالغ مي باشند واجب است.
تبريزي: مسأله– اگر در زمان غيبت نماز جمعه با شرائطش اقامه شود احتياط واجب آن است كه مكلف براي أداء آن حاضر شود ولكن حضور براي چند طائفه واجب نيست:1- پيراني كه ضعف دارند. 2- زنها. 3- مسافر در محل اقامه در صورتي كه نمازش شكسته باشد، اما مسافري كه نمازش تمام است حكم غير مسافر را دارد. 4- آنهايي كه از محل نماز جمعه بيشتر از دو فرسخ دورند. 5- مريض. 6- عاجز مثل نابينا و شل، البته اگر اينها در نماز جمعه حاضر شوند نماز جمعه شان صحيح است و از نماز ظهر كفايت مي كند.
مسأله ۸- كمترين فاصله لازم بين دو نماز جمعه، يك فرسخ است.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۳- فاصله بين دو نماز جمعه از يك فرسخ بايد كمترنباشد، اگر كمتر بود، هر كدام كه ديرتر شروع كرده باشند باطل است، خواه از هم مطلع باشند يا نه، و اگر هر دو مقارن هم در يك لحظه تكبيرة الاحرام بگويند، هر دو نماز باطل است و اگر وقت باقي است، مي توانند از نو نماز جمعه بخوانند و اگر وقت نماز جمعه گذشته، بايد نماز ظهر بخوانند.
مسأله ۹- كمترين عدد لازم براي انعقاد نماز جمعه 5 نفر است كه بايد يكي از آنها امام باشد، پس نماز جمعه با كمتر از 5 نفر واجب نيست و منعقد نمي شود ولي اگر 7 نفر و بيشتر باشند فضيلت جمعه بيشتر خواهد بود1.
1- فاضل: پنج نفرمذكور بايد شرايط زير را داشته باشند: 1- مرد باشند. 2- آزاد باشند. 3- مسافري كه نمازش شكسته است نباشند. 4- بيمار و پير نباشند. 5- فاصله آنها تا محل اقامه جمعه كمتر از دو فرسخ باشد و بر كساني كه اين شرايط را نداشته باشند واجب نيست حتي اگر نماز جمعه واجب تعييني باشد، اما اگر بعد از تحقق جمعه درآن شركت كنند نمازشان صحيح و كفايت از نماز ظهر مي كند.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۱- براي تشكيل نماز جمعه بايد جمعيت آنها از پنج نفر كمتر نباشد كه يكي از آنها خود امام مي باشد، بنابراين غير از امام چهار نفر اگر براي نماز جمعه حاضر شوند انعقاد آن جايز و مشروع مي شود.
مسأله ۱۰- در صورت وجود شرايط لازم، نماز جمعه بر سكنه شهرها و شهركها و حاشيه نشينان آنها و روستائيان، چادر نشينان و بيابان گردهايي كه روش زندگي آنها چنين است واجب است1.
اين مسأله در رساله آيات عظام اراكي و فاضل نيست
1- مكارم: واجب تخييري است.
مسأله ۱۱- فاقدين شرايط وجوب نماز جمعه اگر اتفاقاً در نماز حاضرشوند يا با مشقت، خود را به آن برسانند نمازشان صحيح است و نماز ظهر بر آنها واجب نيست، همچنين كساني كه با وجود باران يا سرماي شديد يا نداشتن پا يا عضو ديگر كه موجب مشقت و اسقاط تكليف نماز جمعه است در نماز جمعه شركت كرده اند، نمازشان صحيح است . اما اگر ديوانه به نماز جمعه بپردازد نمازش صحيح نيست ولي نماز جمعه پسران نابالغ صحيح است گرچه نمي توانند مكمل عدد لازم – 5 نفر – باشند همان گونه كه نمي توانند به تنهايي تشكيل نماز جمعه بدهند.
فاضل: رجوع كنيد به ذيل مسأله 9.
تبریزی: و نیز رجوع کنید به ذیل مسأله 7.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۵- كساني كه نماز جمعه بر آنان واجب نيست، اگر در نماز جمعه شركت كنند، نماز آنان صحيح است و به جاي ظهر حساب مي شود.
مسأله ۱۲- مسافر مي تواند در نماز جمعه شركت كند و در اين صورت نماز ظهر از او ساقط است لكن مسافرين به تنهايي1 بدون شركت حاضرين نمي توانند نماز جمعه تشكيل دهند و در اين صورت نماز ظهر بر آنها واجب است2 و نيز مسافر نمي تواند مكمل عدد لازم – 5نفر- باشد3 ولي اگر مسافرين قصد اقامه ده روز يا بيشتر بنمايند مي توانند نماز جمعه تشكيل دهند.
1- مكارم: بنابراحتياط واجب…
2- تبريزي: و نيز بنابراحتياط مسافر نمي تواند امام جمعه يا مكمل عدد باشد.
3- مكارم: بنابراحتياط واجب.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۲۴– مسافران به تنهايي نمي توانند نماز جمعه برپا كنند، مگر آن كه تصميم بگيرند ده روز در آنجا بمانند، مسافر هم مي تواند امام جماعت در نماز جمعه باشد.
مسأله ۱۳- زنان مي توانند در نماز جمعه شركت كنند و نمازشان صحيح است و مجزي از نماز ظهر است اما به تنهايي بدون شركت مردان نمي توانند نماز جمعه تشكيل دهند چنانكه نمي توانند مكمل عدد لازم – 5 نفر – هم باشند1 زيرا نماز جمعه تنها با شركت مردان منعقد مي شود.
1- مكارم: بنابراحتياط واجب.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله ۱۱.
مسأله ۱۴- خنثي مشكله – كسي كه مرد يا زن بودنش اصلاً معلوم نيست- مي تواند در نماز جمعه شركت كند1 ولي نمي تواند مكمل عدد لازم – 5 نفر- يا امام جمعه باشد2 پس اگر غير از او فقط چهار نفر جمع شده باشند نماز جمعه برگزار نمي شود و بايد نماز ظهر را بخوانند.
1- تبريزي: بلكه در صورت، اقامه نماز جمعه با شرايط، بنابراحتياط بايد شركت كند.
2- مكارم: بنابراحتياط واجب.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۲۲- شخص خنثي اگر به نماز جمعه حاضر شود نمازش صحيح است ولي نمي تواند خود امام باشد.
وقت نماز جمعه
مسأله ۱۵- وقت نماز جمعه با زوال خورشيد شروع مي شود و (تا وقتي كه سايه شخص به اندازه دو قدم «پا» متعارف برسد امتداد دارد1. ولي2) احتياط واجب3 آن است كه از اوائل عرفي زوال ظهر تأخير نيندازند و اگر تأخير افتاد احتياط مستحب4 آن است كه نماز ظهر را بخوانند.
1- مكارم: وقت نماز جمعه از اول ظهر است به مقداري كه اذان و خطبه ها و نماز مطابق معمول انجام شود و با گذشتن اين مقدار، وقت نماز جمعه پايان مي يابد و بايد نماز ظهر خوانده شود.
2- [قسمت داخل پرانتز دررساله آيت الله فاضل نيست]
3- مكارم: اين حكم اقوي است.
4- فاضل: احتياط…
*****
اراكي: مسأله ۱۴۸۷- وقت نماز جمعه ظاهراً از اول زوال آفتاب است تا يك ساعت از زوال گذشته، و اگر از اين مقدار گذشت، بايد نماز ظهر بخواند و هرگاه مقدار دو خطبه كوتاه و يك ركعت از اين مقدار وقت كه گفتيم درك نمايد، ظاهراً جمعه را درك نموده است.
تبريزي: مسأله- وقت نماز جمعه از اول ظهر است تا وقتي كه سايه شاخص در طرف مشرق به اندازه خود شاخص شود پس هرگاه تا اين وقت نماز جمعه به تأخير افتاد وقتش خارج شده و مكلف بايد نماز ظهر را بجا آورد، و احتياط مستحب آن است كه نماز جمعه را از زماني كه براي دو خطبه و اقامه نماز به مقدار متعارف لازم است تأخير نيندازند.
مسأله ۱۶- اگر امام خطبه ها را قبلاً شروع كرده و هنگام زوال به پايان برساند و نماز جمعه را شروع كند صحيح است1.
1- مكارم: احتياط واجب آن است كه بعد از ظهر بخواند.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۷- جايز است دو خطبه پيش از زوال خوانده شود ولي احتياط مستحب آن است كه پيش از زوال، خطبه نخوانند.
تبريزي: مسأله- بنابراحتياط واجب خطبه هاي نماز جمعه بايد بعد از زوال خوانده شود و اگر امام، خطبه ها را قبل از زوال شروع كند هر چند هنگام زوال به پايان برساند و نماز جمعه را شروع كند اشكال دارد و نمي توانند به آن اكتفا كنند.
مسأله ۱۷- جايز نيست امام جمعه خطبه ها را آنقدر طولاني كند كه وقت نماز بگذرد و الا بايد نماز ظهر را بخواند، زيرا نماز جمعه در خارج وقت آن قضا ندارد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۲۴– حداكثر طولاني شدن خطبه مقداري است كه باعث گذشتن وقت نماز جمعه نشود، نماز جمعه اگر فوت شد، قضا ندارد.
مسأله ۱۸- اگر دربين نماز جمعه وقت آن تمام شود در صورتي كه يك ركعت آن در وقت واقع شده باشد صحيح است ولي احتياط مستحب آن است كه پس از اتمام آن، نماز ظهر را هم بجا آورد و اگر يك ركعت آن در وقت واقع نشده باطل است ولي احتياط مستحب1 آن است كه آن را تمام كند و سپس نماز ظهر را بخواند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- مكارم: احتياط واجب.
*****
تبريزي: مسأله- اگر در بين نماز جمعه وقت آن تمام شود، نماز جمعه صحيح نيست و بايد نماز ظهر را بجا آورند ولي در صورتي كه يك ركعت آن در وقت واقع شده باشد احتياط مستحب آن است كه نماز جمعه را تمام كرده و سپس نماز ظهر را بخواند.
مسأله ۱۹- اگر عمداً نماز جمعه را طوري به تأخير بيندازد 1 كه تنها براي يك ركعت آن وقت باقي باشد احتياط واجب آن است كه نماز ظهر را بجا آورند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- تبريزي: كه مقداري از آن درخارج وقت واقع شود نماز جمعه صحيح نيست و بايد نماز ظهر را بخوانند.
مسأله ۲۰- اگر يقين دارد وقت به اندازه اي هست كه مي تواند حداقل واجب را در تحقق دو خطبه و دو ركعت نماز بجا آورد بين نماز جمعه و ظهر مخير است، و اگر يقين دارد كه به اين اندازه وقت نيست بايد نماز ظهر را بخواند و اگر شك دارد، نماز جمعه صحيح است ولي در صورتي كه پس از نماز معلوم شود1 كه حتي براي يك ركعت هم وقت باقي نبوده، بايد نماز ظهر را بجا آورد گرچه احتياط مستحب آن است كه اگر تنها يك ركعت آن هم در وقت واقع شده، نماز ظهر را بخواند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- تبريزي: كه مقداري از آن درخارج وقت واقع شده بايد نمازظهر را بجا آورد.
مسأله ۲۱- اگر مقدار وقت را مي داند ولي شك دارد كه در اين مقدار مي تواند نماز جمعه را بجا آورد يا نه، جايز است نماز جمعه را شروع كند، پس اگر وقت برای همه نماز کافی بود، نمازش صحیح است والا باید نماز ظهر را بجا آورد ولي احتياط مستحب آن است كه در اين صورت اساساً نماز ظهر را اختيار كند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست.
مسأله ۲۲- در صورتي كه نماز جمعه با عدد كامل و در وقت دامنه دار شروع شده ولي مأمومي به ركعت اول نرسيده باشد، اگر به ركعت دوم – ولو به ركوع آن- برسد و اقتداء كند نمازش صحيح است1 به شرط آن كه بداند وقت به اندازه اي هست كه ركعت دوم او هم در وقت واقع مي شود در اين صورت دومين ركعت نماز خود را به طور فرادي بجا مي آورد ولي براي كسي كه تكبير ركوع ركعت دوم امام را درك نكرده بهتر آن است كه 2 نيت خود را به ظهر برگردانده و نماز ظهر را بجا آورد.
1- فاضل: و دومين ركعت نماز خود را به طور فرادي بجا مي آورد. [پايان مسأله]
2- مكارم: خلاف احتياط است.
تبريزي: اگر قبل از ركوع ركعت دوم به امام برسد و اقتدا كند نمازش صحيح است (به شرط آن كه وقت به اندازه اي باشد كه ركعت دوم او هم در وقت واقع شود) در اين صورت ركعت دوم نماز خود را بطور فرادي بجا مي آورد و اگر در ركوع ركعت دوم امام را درك كند بايد به قصد رجاء اقتدا كند و ركعت دوم نماز خود را بطور فرادي بجا آورد لكن نمي تواند به آن اكتفا كند و بايد نماز ظهر را هم بجا آورد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۹- اگر مأموم به ركعت اول نماز جمعه نرسيد و به ركعت دوم – هر چند در ركوع باشد- خود را برساند، صحيح است و ركعت دوم را خود با هر سوره اي كه بخواهد پس از سلام امام فرادي مي خواند و اگر مأموم در ركعت دوم پس از گفتن تكبيرة الاحرام و رفتن به ركوع شك كند كه ركوع امام را درك كرده يا نه نمازش باطل است و بايد نماز ظهر بخواند.
كيفيت نماز جمعه
مسأله ۲۳- نماز جمعه دو ركعت است و كيفيت آن مانند نماز صبح است و مستحب است كه حمد و سوره با صداي بلند خوانده شود و در ركعت اول بعد از حمد، «سوره جمعه» و در ركعت دوم، «سوره منافقون» را قرائت نمايند.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۸۲- نماز جمعه دو ركعت است همچون نماز صبح و بجاي نماز ظهر خوانده مي شود و داراي دو خطبه و شرايط خاصي است كه خواهد آمد، در نماز جمعه سوره معيني معتبر نيست ولي مستحب است در ركعت اول پس از حمد، سوره جمعه و در ركعت دوم بعد از حمد، سوره منافقون خوانده شود، احتياط آن است كه امام جمعه، حمد و سوره نماز جمعه را بلند بخواند.
مسأله ۲۴- نماز جمعه داراي دو قنوت است ، قنوت اول قبل از ركوع ركعت اول و قنوت دوم پس از ركوع ركعت دوم است.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۸۵- در نماز جمعه، دو قنوت مستحب است يكي در ركعت اول قبل از ركوع كه پس از خواندن قنوت به ركوع رود و ديگري در ركعت دوم بعد از ركوع كه پس از پايان قنوت به سجده رود.
مسأله ۲۵- نماز جمعه داراي دو خطبه است كه مانند اصل نماز، واجب بوده و بايد توسط امام جمعه ايراد شود، بدون اين دو خطبه نماز جمعه محقق نمي شود.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۲- خواندن دو خطبه و مقدم بودن آنها بر نماز، شرط صحت نماز جمعه است و اگر اخلال به هر دو يا يكي از آنها يا به تقديم آنها نمايد، باطل است.
مسأله ۲۶- واجب است دو خطبه را قبل از نماز جمعه بخواند و اگر اول نماز جمعه را بجا آورد باطل است و در صورتي كه وقت باقي است بايد پس از ايراد خطبه ها مجدداً نماز جمعه را بخواند ولي اگر نسبت به حكم مسأله جاهل بوده يا اشتباه كرده، اعاده خطبه ها لازم نيست1 بلكه اعاده نماز هم لازم نيست.
1- تبريزي: بنابراحتياط واجب حتي در صورتي كه نسبت به حكم مسأله جاهل بوده يا اشتباه كرده باز بايد پس از ايراد خطبه ها مجدداً نماز جمعه را بخواند و چنانچه وقت باقي نيست بايد نماز ظهر را بخواند.
مكارم: احتياط واجب اعاده خطبه و نماز است.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله ۲۵.
مسأله ۲۷- جايز است1 دو خطبه نماز جمعه قبل از ظهر شرعي ايراد شود به طوري كه پايان خطبه ها با ظهر شرعي مصادف باشد ولي احتياط مستحب آن است كه آنها را در وقت ظهر بخواند.
1- مكارم: احتياط واجب آن است كه بعد از ظهر بخوانند.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله 16.
*****
تبريزي: مسأله- بنابراحتياط واجب دو خطبه نماز جمعه بايد بعد از ظهر شرعي ايراد شود و خواندن آنها قبل از ظهر جايز نيست حتي اگر پايان خطبه ها با ظهر شرعي مصادف باشد.
مسأله ۲۸- در خطبه اول واجب است حمد الهي، گرچه به هر لفظي كه حمد الهي محسوب شود جايز است، ولي احتياط مستحب آن است كه به لفظ جلاله «الله» باشد و احتياط واجب1 آن است كه پس از آن به ثناي الهي بپردازد و سپس به پيغمبر اسلام درود فرستد و واجب است مردم را به تقوي سفارش كند و يك سوره كوچك از قرآن را بخواند. و در خطبه دوم نيز حمدو ثناي الهي – به صورتي كه ذكر شد- و درود بر پيغمبر اسلام واجب است. و احتياط واجب2 آن است كه در اين خطبه نيز به تقوي سفارش كند و سوره كوچكي از قرآن تلاوت نمايد، و احتياط مستحب و مؤكد 3 آن است كه در خطبه دوم پس از دورد بر پيغمبر صلي الله عليه و آله و سلم به ائمه معصومين عليهم السلام نيز درود بفرستد و براي مؤمنين استغفار كند. و بهتر است از خطبه هاي منسوب به امير المؤمنين عليه السلام يا آنچه از ائمه معصومين عليهم السلام وارد شده انتخاب كند.
1و2 – مكارم: بنابرأقوي.
3- مكارم: احتياط واجب.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۳- بايد هر يك از دو خطبه مشتمل بر حمد الهي باشد و احتياط آن است كه با لفظ «الحمد لله» باشد و همچنين مشتمل بر ثناي خداي تعالي و صلوات بر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم و آل او عليهم السلام و نيز مشتمل بر موعظه و پند باشد و نيز سوره كوچكي همچون «قل هو الله » در آنها بخواند و در خطبه دوم علاوه برآنچه گفته شد پيش از سوره صلوات بر ائمه مسلمين بفرستد و احتياط آن است كه به نام بر آنها صلوات بفرستد، يعني نام شريف آنها را از اول تا آخر ببرد و براي مردان و زنان مؤمن هم استغفار كند.
تبريزي: مسأله- در خطبه اول واجب است حمد و ثناي الهي را گفته و مردم را به تقوي سفارش كند و يك سوره از قرآن را بخواند و در خطبه دوم نيز واجب است حمد وثناي الهي را بجا آورد و بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم و ائمه معصومين عليهم السلام درود فرستد و براي مؤمنين و مؤمنات استغفار كند و اگر همه آنچه را كه گفته شد در دو خطبه تكرار كند مانعي ندارد.
مسأله ۲۹- شايسته است امام خطيب، بليغ باشد و به تناسب اوضاع و احوال سخن گويد و عبارات فصيح و روان به كار برد، به حوادثي كه در سراسر عالم بر مسلمين مي گذرد بخصوص حوادث منطقه خود، آشنا باشد. مصالح اسلام و مسلمين را تشخيص دهد. چنان شجاع باشد كه در راه خدا از ملامت و نكوهش احدي بيم به خود راه ندهد. در اظهار حق و ابطال باطل بر حسب شرايط زمان و مكان صراحت داشته باشد ، اموري از قبيل مواظبت در اوقات نماز و عمل به روش صلحا و اولياء خدا را كه موجب تأثير كلام او در مردم است رعايت كند، كارهاي او با مواعظ و وعد و وعيدهايش تطبيق نمايد، از آنچه كه موجب سبكي او و كلامش مي شود حتي از قبيل پرگويي ، شوخي و بيهوده گويي بپرهيزد و همه اين امور را تنها براي خداوند رعايت كند و هدفش اعراض از دنيا پرستي و رياست طلبي باشد كه سر سلسله همه گناهان است، تا كلامش در جان مردم مؤثر افتد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۲۰- سزاوار است خطيب، فصيح، بليغ، شجاع ونترس درراه خدا و آشناي به مصالح مسلمين باشد و در زيّ صالحان و مواظب اوقات نماز باشد و اعمالش مطابق مواعظش باشد و خود را آنچه وهن ايجاد مي كند همچون مزاح زياد و امثال آنها پيراسته دارد.
مسأله۳۰- شايسته است امام خطيب در خطبه نماز جمعه مصالح دين و دنياي مسلمين را تذكر دهد و مردم را در جريان مسائل زيان بار و سودمند کشورهای اسلامی و غیر اسلامی قرار دهد و نیازهای مسلیمنت را در امر معاد و معاش تذكر دهد و از امور سياسي و اقتصادي انچه را در استقلال و كيان مسلمين نقش مهمي دارد گوشزد كند و كيفيت صحيح روابط آنان را با ساير ملل بيان نمايد و مردم از دخالتهاي دول ستمگر و استعمارگر در امور سياسي و اقتصادي مسلمين كه منجر به استعمار و استثمار آنها مي شود بر حذر دارد. خلاصه، نماز جمعه و دو خطبه آن نظير حج و مراكز تجمع آن و نمازهاي عيد فطر و قربان و غيره از سنگرهاي بزرگي است كه متأسفانه مسلمانان1 از وظايف مهم سياسي خود در آن غافل مانده اند، چنانچه از ساير پايگاههاي عظيم سياست اسلام هم غافلند. اسلام دين سياست آن هم در همه شئون آن است و كسي كه در احكام قضايي، سياسي، اجتماعي و اقتصادي اسلام اندكي تأمل كند متوجه اين معني مي شود. هر كس گمان كند دين از سياست جدا است ، جاهلي است كه نه اسلام را مي شناسد و نه سياست را.
1- فاضل: كثيري از مسلمانان.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۱۹- امام جمعه ضمن خطبه خود بايد مصالح دين و دنياي مسلمانان را به آنها تذكر دهد و آنها را از امور مختلف اجتماعي آگاه سازد.
مسأله۳۱- مستحب است1 امام خطيب در زمستان و تابستان عمامه داشته باشد و ردايي از برد يمني يا عدني بپوشد و خود را بيارايد ، تميز ترين لباسهاي خود را بپوشد و بوي خوش به كار برد به طوري كه با وقار و سكينه باشد و قبل از خطا به هنگامي كه مؤذن اذان مي گويد او بر منبر نشسته باشد تا اذان به پايان رسد و خطبه را آغاز كند و هنگام صعود بر منبر خطابه روبروي مردم بايستد و سلام كند و مردم نيز با چهره هاي خود از او استقبال كنند و به چيزي از قبيل كمان و شمشير (اسلحه) و عصا تكيه كند، و مردم نيز خود را روبروي او قرار دهند.
1- مكارم: به قصد رجاء انجام دهد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۲۱- مستحب است امام جمعه عمامه ببندد و پاكيزه ترين لباس را بپوشد و عطر استعمال كند و با وقار و طمأنينه باشد. مستحب است براي خطبه بالاي منبر برود يا بر مكان مرتفعي بايستد و بر عصا و مانند آن تكيه كند و در حال خطبه بايد ايستاده باشد.
مسأله ۳۲- واجب است امام جمعه شخصاً و در حال ايستاده به ايراد خطبه ها بپردازد و اگر نتواند خطبه ها را در حال ايستاده بخواند ، بايد ديگري به ايراد خطبه ها بپردازد و امامت نماز را هم بر عهده گيرد. و اگر هيچكس براي ايراد خطبه ها در حال ايستاده پيدا نشود، نماز جمعه ساقط و نماز ظهر واجب است1.
1- مكارم: بنابراحتياط واجب.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله 31.
مسأله ۳۳- جائز نيست امام جمعه خطبه ها و بخصوص موعظه و توصيه به تقوي را به آهستگي ادا كند و احتياط واجب آن است كه با صداي بلند به ايراد خطبه بپردازد به طوري كه حداقل عدد لازم – 4نفر- صداي او را بشنوند1 بلكه احتياط مستحب آن است كه در هنگام موعظه و سفارش به تقوي صداي خود را چنان بلند نمايد كه همه حاضرين مواعظ او را بشنوند و در مجامع بزرگ به توسط بلندگوها به خطبه بپردازد تا تشويق و تحذير و مسائل مهمه را بگوش همگان برساند.
1- مكارم: بلكه لازم است در حد مقدور صداي خود را به نمازگزاران برساند.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۶- امام بايد كمي بين دو خطبه بنشيند و خطبه را طوري بلند بخواند كه حداقل چهارنفر از مأمومين كه داراي شرايط مي باشند بشنوند.
مسأله ۳۴- احتياط مستحب آن است كه امام در حال خطبه سخني غير مربوط به خطبه ها نگويد البته در فاصله بين خطبه ها و نماز سخن گفتن بلامانع است.
*****
اراكي: مسأله- مكروه است امام در بين دو خطبه حرفي غير از خطبه بزند.
مسأله ۳۵- واجب است امام پس ازخطبه اول مقدار كمي بنشيند و سپس به خطبه دوم بپردازد.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله 33.
مسأله ۳۶- احتياط مستحب1 آن است كه امام و مستمعين در حال خطبه واجد طهارت كامل- كه براي نماز معتبر است- باشند.
1- مكارم: احتياط واجب.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۸- احتياط آن است كه امام هنگام ايراد خطبه با وضو و يا غسل باشد.
مسأله ۳۷- احتياط مستحب آن است كه مأمومين در حال خطبه روبروي امام بوده و بيش از مقداري كه در نماز مي توانند خود را از قبله منحرف كنند، رو بر نگردانند.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۱- احتياط مستحب آن است كه مأمومين رو به امام باشند و به اين طرف و آن طرف متوجه نشوند امام بعد از خطبه سخن گفتن و رو از قبله گرداندن مانع ندارد.
مكارم: مسأله- احتياط واجب آن است كه نمازگزاران هنگام ايراد خطبه با طهارت باشند و رو به امام بنشينند.
مسأله ۳۸- واجب است مأمومين به خطبه هاي امام گوش فرا دهند و احتياط مستحب آن است كه ساكت باشند و از حرف زدن بپرهيزند كه صحبت كردن در وقت خطبه ها مكروه است بلكه اگرسخن گفتن مأمومين موجب نشنيدن خطبه و از بين رفتن فائده آن باشد، سكوت لازم است.
*****
اراكي: مسأله ۱۴۹۹- احتياط لازم آن است كه مأمومين به خطبه ها گوش دهند، احتياط مستحب آن است كه مأمومين در بين خطبه ها حرف نزنند.
مكارم: مسأله- احتياط واجب آن است كه نمازگزاران هنگام ايراد خطبه سكوت را رعايت كنند و به خطبه ها گوش فرا دهند ولي اگر عمداً سخن بگويند نماز جمعه آنها باطل نمي شود هرچند كار خلافي كرده اند.
مسأله ۳۹- احتياط واجب آن است كه امام جمعه در خطبه حمد الهي و درود بر پيغمبر و ائمه عليهم السلام را به زبان عربي ايراد نمايند گرچه او و مستمعين او عرب نباشند امام مي تواند در مقام وعظ و توصيه به تقوي به زبان ديگري تكلم نمايد و احتياط مستحب1 آن است كه موعظه و آنچه را به مصالح مسلمين مربوط مي شود به زبان مستمعين ادا نمايد و اگر مستمعين مختلفند آنها را به زبان هاي مختلف تكرار كند، گرچه در صورتي كه مأمومين بيش از حد نصاب –چهار نفر- باشند مي توانند به زبان حد نصاب- چهار نفر- اكتفا نمايد ولي احتياط2 در آن است كه آنها را به زبان خودشان موعظه كند.
1- مكارم: احتياط واجب.
2- فاضل: احتياط مستحب…
مكارم: احتياط واجب.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۱۸- قسمت وعظ و نصيحت خطبه ها لازم نيست عربي باشد بلكه قسمت پند و مصالح مسلمين بايد به زبان خودشان باشد و اگر مخلوط بودند، از لغات مختلف زبانشان بايد استفاده كند.
تبريزي: مسأله- لازم است امام جمعه مقدار واجب از دو خطبه را به زبان عربي ايراد نمايد گرچه او مستمعين او عرب نباشند اما در مقام وعظ و سفارش به تقوي بنابراحتياط واجب بايد بعد از گفتن آن به زبان عربي به زباني كه مستمعين آن را بفهمند تكرار كند و اگر مستمعين مختلفند بايد آنها را به زبانهاي مختلف تكرار كند.
مسأله ۴۰- اذان دوم در روز جمعه بدعت و حرام است1.
1- فاضل: يعني نبايد يك اذان قبل ازخطبه و يك اذان بعد از خطبه بگويند.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۱۳- احتياط آن است كه براي نماز عصر روز جمعه اذان نگويند ، در نماز جمعه فقط يك اذان كافي است و اذان دوم در صورتي كه اذان اول پيش از خطبه به قصد نماز باشد بدعت است و حرام و اگر به قصد اعلام باشد اذان پس از خطبه اذان اول محسوب مي شود و گاهي از اين ، تعبير به اذان سوم هم مي شود.
احكام نماز جمعه
مسأله ۴۱- كسي كه نماز جمعه را به امامي اقتدا كرده مي تواند نماز عصر را نيز به همان امام اقتدا كند و اگر بخواهد بعد از اقتدا به امام جمعه در نماز عصر احتياطاً نماز ظهر را هم بخواند1 بايد بعد از پايان نماز جماعت عصر، نماز ظهر و عصر را مجدداً بجا آورد2 مگر اين كه امام هم بعد از خواندن نماز جمعه احتياطاً نماز ظهر را بجا آورده باشد که در اين صورت اگر مأموم نيز همين طور عمل كرده لازم نيست نماز عصر را دوباره تكرار كند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- مكارم: رعايت اينگونه احتياطات [در اين مسأله] لزومي ندارد.
2- فاضل، نوري: كسي كه نماز جمعه را به امامي اقتدا كرده مي تواند نماز عصر را نيز به همان امام اقتدا كند، ولي اگر بخواهد احتياطاً نماز ظهر را هم بخواند راه آن اين است كه پس از پايان نماز جماعت مجدداً نماز ظهر و عصر را (نوري: بطور فرادي) بجا آورد…
مسأله ۴۲- اگر امام و مأموم بخواهند پس از نماز جمعه نماز ظهر را احتياطاً 1 بجا آورند مي توانند آن را به جماعت برگزار كنند ولي مأمومي كه در نماز جمعه شركت نكرده اگر به اين نماز احتياطي اقتدا كند از نماز ظهر او مجزي نيست و بايد آن را اعاده نمايد2.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- مكارم: رعايت اينگونه احتياطات [در اين مسأله] لزومي ندارد.
2- فاضل: مأمومي كه درنماز جمعه شركت نكرده ، نمي تواند به اين نماز اقتدا كند و اگر به اين نماز اقتدا كند از نماز ظهر او مجزي نيست و بايد آن را اعاده نمايد.
مسأله ۴۳- اگر مأمومي كه ركوع ركعت اول امام جمعه را درك كرده به علت كثرت جمعيت يا غير آن نتواند در سجده ها با امام همراهي كند در اين صورت اگر بتواند پس از قيام امام براي ركعت دوم، سجده ها را خود بجا آورد و قبل از ركوع يا در حين آن به امام ملحق شود، نمازش صحيح است1، و الا بايد به حال خود باقي بماند تا امام به سجده هاي ركعت دوم برسد آنگاه دو سجده را به نيت سجده هاي ركعت اول نماز خود همراه امام بجا آورد و سپس ركعت دوم را فرادي بخواند و نمازش صحيح است ولي اگر آنها را به نيت سجده هاي ركعت دوم و يا به نيت متابعت امام انجام دهد2 احتياط واجب آن است كه از آن دو سجده صرفنظر كرده و دو سجده ديگر به نيت سجده هاي ركعت اول بجا آورد و سپس به ركعت دوم بپردازد و پس از اتمام نماز، نماز ظهر را هم بجا آورد.
1- مکارم: احتیاط واجب در این صورت اعاده نماز به صورت ظهر بعد از اتمام نماز جمعه است.
2- تبریزی: نماز جمعه اش باطل شده و باید نماز ظهر را بخواند لکن احتیاط مستحب در این صورت آن است که از آن دو سجده صرفنظر کرده و دو سجده دیگر به نیت سجده های رکعت دیگر بجا آورد و سپس به رکعت دوم بپردازد و پس از اتمام نماز نماز ظهر را هم بجا آورد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۲۷- اگر مأموم در اثر ازدحام جمعيت نتوانست دو سجده ركعت اول را انجام دهد، چون يك ركن نماز كم شده است، احتياط واجب آن است كه به صورت جمعه تمام كند و پس از آن، نماز ظهر را بخواند.
مسأله ۴۴- اگر مأموم به قصد اتصال به نماز، درركوع ركعت دوم تكبير بگويد و به ركوع برود ولي شك كند كه ركوع امام را درك كرده يا نه، نمازجمعه او محقق نمي شود و احتياط واجب آن است كه آن نماز را به نيت نماز ظهر به پايان برساند1 و سپس نماز ظهر را اعاده كند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست.
1- فاضل: فرادي به پايان برساند…
*****
تبريزي: مسأله- چنانكه در مسأله 22 گفته شد اگر مأموم در ركوع ركعت دوم به امام برسد، بايد به قصد رجاء وارد نماز جمعه شده و ركعت دوم نماز خود را بطور فرادي بخواند ولي نمي تواند به آن اكتفا كند و بايد نماز ظهر را هم بجا آورد.
مسأله ۴۵- اگر مأمومين پس از اتمام خطبه ها و شروع نماز امام، از اقتدا به او خودداري كنند و امام را تنها بگذارند نماز جمعه منعقد نشده و باطل است و امام مي تواند آن نماز را رها نموده و به نماز ظهر بپردازد ولي احتياط مستحبّ 1 آن است كه نيت خود را به نماز ظهر برگرداند و پس از اتمام آن مجدداً نماز ظهر را بخواند و احتياط بيشتر در آن است كه نماز را با همان نيت نماز جمعه تمام كند و سپس نماز ظهر را بجا آورد.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- مكارم: نيازي به اين احتياط و احتياط بعد نيست.
مسأله ۴۶- اگر نماز جمعه با عدد كامل – حداقل 4 نفر به اضافه امام- منعقد شود – ولو اين كه فقط تكبير آن را گفته باشند- و سپس متفرق شوند، نماز باطل مي شود، چه همه مأمومين يا بعضي از آنها متفرق شوند و امام باقي بماند و چه برعكس، چه يك ركعت كامل نماز را خوانده باشند و چه كمتر، ولي احتياط مستحب1 آن است كه باقيمانده ها نماز جمعه را تمام كنند و سپس نماز ظهر را هم بجا آورند اما اگر بعضي از آنها در اواخر ركعت دوم2 بلكه بعد از ركوع ركعت دوم متفرق شوند نماز جمعه صحيح است و احتياط مستحب3 آن است كه پس از آن نماز ظهر را هم بجا آورند.
1- مكارم: نيازي به اين احتياط نيست.
2- تبريزي: يعني بعد از سربرداشتن از سجده دوم ، زودتر تشهد و سلام را گفته اند و متفرق شده اند نماز جمعه صحيح است و احتياط مستحب آن است كه پس از آن نمازظهر را هم بجا آورند.
3- مكارم: احتياط واجب.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۱۶- اگر امام تكبيرة الاحرام نماز جمعه را گفت و مأمومين متفرق شدند به طوري كه هيچ كس باقي نماند، در اين صورت نماز جمعه باطل است ولي احتياط آن است كه آن را به صورت نماز جمعه تمام كند و بعد نمازظهر را بخواند، اگر مأمومين تكبيرة الاحرام نماز جمعه را هم گفتند بعد از آن متفرق شدند بايد نماز را تمام كند و احتياط آن است كه نماز ظهر را نيز بخوانند.
مسأله ۴۷- اگر عدد مأمومين بيش از حد لازم چهار نفر براي نماز جمعه باشد پراكندگي عده اي از آنها مطلقاً ضرر ندارد به شرط آن كه افراد باقيمانده از چهار نفر كمتر نباشند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست.
مسأله ۴۸- اگر پنج نفر يا بيشتر، براي نماز جمعه مهيا شوند ولي در اثناء خطبه ها يا بعد از آنها و قبل ازاقامه نماز متفرق شوند و برنگردند به طوري كه كمتر از – 5 نفر – باقي مانده باشند وظيفه افراد باقيمانده نماز ظهر است.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۱۴- اگر دربين خطبه افراد پراكنده شدند و براي نماز بازنگشتند و تعداد افراد شركت كننده از پنج نفر كمتر شد بر هر كدام از آنها نماز ظهر واجب است.
مسأله ۴۹- در صورتي كه قبل از انجام مسماي واجب در خطبه ها «يعني حداقل از واجبات خطبه ها كه بتوان آنها را خطبه ناميد» عده اي از مأمومين متفرق شوند و كمتر از چهار نفر بمانند و پس از مدت كوتاهي برگردند «به طوري كه عدد لازم پنج نفر كامل شود» اگر امام در اين فاصله سكوت كرده باشد پس از مراجعت مأمومین بايد از نقطه اي كه خطبه را قطع نموده ادامه دهد ولي اگر «با وجود تقليل مأمومين بايد از حد نصاب لازم» خطبه را ادامه داده و جريان امر به صورتي بوده كه افراد پراكنده صداي او را نشنيده اند1، بايد پس از مراجعت آنها و تكميل عدد لازم، آن قسمت را در غياب آنها خوانده اعاده كند، و اگر زمان بازگشت مأمومين طولاني باشد به طوري كه عرفاً به يكپارچگي خطبه لطمه بزند بايد امام خطبه را اعاده كند، چنانچه اگر با ورود مأمومين جديد هم عدد لازم پنج نفر كامل بشود اعاده خطبه ضروري است.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست.
1- مكارم: كفايت اين مقدار مشكل است بلكه بايد افراد در جماعت جمع باشند و خطبه را بشنوند.
مسأله ۵۰- اگر مأمومين بعد از خطبه يا در اثناي آن متفرق شوند – به طوري كه كمتر از 5 نفر باقي بمانند – و سپس برگردند تا عدد لازم كامل شود در صورتي كه مسماي خطبه محقق شده باشد اعاده خطبه واجب نيست گرچه مدت تفرق طولاني باشد1 و در صورتي كه مسماي خطبه محقق نشده باشد اگر علت تفرق، انصراف مأمومين از نماز جمعه بوده احتیاط واجب آن است که پس از بازگشت آنها امام خطبه ها را از نو بخواند، ولو اين كه مدت تفرق كم باشد- و اگر علت تفرق و پراكندگي امري نظير باران و غيره بوده در اين صورت اگر مدت آن به قدري طولاني شود كه عرفاً به يكپارچگي خطبه لطمه بزند واجب است خطبه ها را از نو بخواند و الا خطبه قبلي را ادامه مي دهد و صحيح است.
1- مكارم: اگر فاصله طولاني شود و موالات عرفيه به هم خورد اشكال دارد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۱۵- اگر بعد از تحقق مسماي واجب خطبه – كه در مسأله[۲۸] ذكر شد- پراكنده شده اند اگر چه طول بكشد، اعاده خطبه لازم نيست و همچنين اگر بعد از تمام شدن خطبه، پراكنده شده باشند، و اگر افراد تكميل كننده عدد، قبل از تحقق صدق مسماي خطبه و يا در اثناء خطبه به خاطر انصراف ازنماز جمعه متفرق شوند و سپس جمع گردند احتياطاً خطبه نماز دو مرتبه خوانده شود، و همچنين در صورتي كه پراكنده شدن افراد شركت كننده به خاطرباران و امثال آن بوده، لكن تفرق آنقدر طولاني گردد كه در نزد عرف، اجتماع و وحدت صدق نكند دراين صورت نيز خطبه اعاده گردد و اما اگر وحدت و اجتماع صدق كند در اين صورت اعاده لازم نيست.
مسأله ۵۱- اگر در جايي نماز جمعه برگزار شد نبايد در فاصله اي كمتر از يك فرسخي آن نماز جمعه ديگري منعقد شود، پس اگر با فاصله يك فرسخ دو نماز جمعه اقامه شود هر دو صحيح است، لازم به تذكر است كه ميزان در مسافت، محل نماز جمعه است نه شهري كه نماز جمعه در آن تشكيل شده است، بنابراين در شهرهاي بزرگي كه طول آن چند فرسخ است مي توان چند نماز جمعه تشكيل داد.
*****
اراكي: مسأله ۱۵۰۳– فاصله بين دو نماز جمعه از يك فرسخ بايد كمترنباشد، اگر كمتر بوده هر كدام كه ديرتر شروع كرده باشد باطل است، خواه از هم مطلع باشند يا نه و اگر هر دو مقارن هم در يك لحظه تكبيرة الاحرام بگويند هر دو نماز باطل است و اگر وقت باقي است مي توانند از نو نماز جمعه بخوانند و اگر وقت نماز جمعه گذشته، بايد نمازظهر بخوانند.
مسأله ۵۲- احتياط مستحب آن است كه قبل از اقامه نماز جمعه مطمئن شوند كه در كمتر از حد مقرر نماز جمعه ديگري قبل ازآنها و يا مقارن آنها برگزار نشده و نمي شود.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
مسأله ۵۳- اگر دو نماز جمعه در يك زمان و با فاصله كمتر از حد معين – يك فرسخ – تشكيل شود هر دو باطل است ولي اگر يكي از آنها قبلاً شروع شده – ولو فقط تكبيرة الاحرام را گفته باشد- ديگري باطل است، چه نمازگزاران بدانند كه قبل از آنها يا بعد از آنها نماز جمعه ديگري در فاصله كمتر برقرار شده و يا مي شود و چه ندانند. و ميزان در صحت، تقدم در نماز است1 نه در خطبه ها، بنابراين اگر يكي دو نماز جمعه در خطبه ها مقدم بوده اما نماز دوم در شروع نماز تقدم داشته نماز دوم صحيح و اولي باطل خواهد بود.
1- مكارم: احتياط آن است كه خطبه ها نيز مقدم باشد.
اراكي: رجوع كنيد به ذيل مسأله ۵۱.
مسأله ۵۴- اگر يقين دارد كه در فاصله كمتر از حد لازم – يك فرسخ- نماز جمعه اي بر پا شده ولي شك دارند كه آن نماز قبلاً برگزار شده يا نه و يا شك دارند كه آن نماز مقارن با آنها برگزار مي شود يا نه، در هر دو صورت مي توانند خود نماز جمعه اي تشكيل دهند و همچنين است در صورتي كه نسبت به اصل انعقاد نماز جمعه ديگر اطمينان نداشته باشند.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
مسأله ۵۵- اگر پس از پايان نماز جمعه متوجه شوند كه نماز جمعه ديگري در كمتر از حد مقرر تشكيل شده و هر يك از دو گروه احتمال دهد كه قبل از ديگري به اقامه جمعه پرداخته، بر هيچيك اعاده جمعه و نيز نماز ظهر واجب نيست، گر چه قول به وجوب اعاده، مطابق احتياط است1 ولي اگر گروه سومي خواسته باشند در همان محدوده اقامه جمعه ديگري بنمايند، بايد يقين داشته باشند كه آن دو نماز جمعه باطل است و اگر احتمال صحت يكي از آن دو را بدهند نمي توانند اقامه جمعه ديگري بنمايند.
اين مسأله دررساله آيت الله اراكي نيست.
1- فاضل: گرچه اعاده مطابق احتياط استحبابي است…
مسأله ۵۶- در زمان غيبت ولي عصر – عجل الله تعالي فرجه الشريف- كه نماز جمعه واجب تعييني نيست خريد و فروش و ساير معاملات پس از اذان جمعه حرام نيست1.
اين مسأله در رساله آيت الله اراكي نيست
1- فاضل: هنگام اقامه نماز جمعه حرام نيست.
*****
تبريزي: مسأله- بنابراحتياط، در صورتي كه در زمان غيبت ولي عصر – عجل الله تعالي فرجه الشريف – نماز جمعه با شرائطش اقامه شود خريدو فروش و ساير معاملات در زمان نماز جمعه حرام است.
مسائل اختصاصي
اراكي: مسأله ۱۴۸۶- اگر نمازگزار اشتباهاً در ركعت دوم پس از قنوت به ركوع رود و پيش از رسيدن به حد ركوع يادش بيايد بايد به سجده برود، اما اگر بعد از رسيدن به ركوع ملتفت شد، نماز جمعه باطل است و بايد نماز ظهر بخواند.
اراكي: مسأله ۱۵۰۶- اگر بداند در صورت حركت براي حضور در جمعه به ركوع ركعت آخر هم نمي رسد، مي تواند نماز ظهر را شروع كند و لازم نيست يقين كند كه نماز جمعه تمام شده است.
اراكي: مسأله ۱۵۱۰- نمازگزار مي تواند سوره جمعه يا توحيد و يا سوره ديگر را از روي نوشته يا قرآن بخواند.
اراكي: مسأله ۱۵۱۱- اگر در بين نماز براي امام موت يا جنون پيش ايد، مؤمنين يك نفر از خود را پيش مي اندازند وبقيه نماز را با او مي خوانند و اگر امام بفهمد وضويش باطل بوده و يا وضو نگرفته و يا حدثي از او سر بزند، كسي را كه داراي شرايط است به جاي خود قرار مي دهد كه بقيه نماز را مأمومين با او بخوانند و در هر صورت نماز مأمومين صحيح است.
اراكي: مسأله ۱۵۱۲- اگر امام نتوانست كسي تعيين كند و يا مأمومين نتوانستند، احتياط واجب آن است كه نماز را به قصد جمعه تمام نمايند و سپس نماز ظهر را بخوانند.
چند سؤال ازامام راحل قدس سره
باحاشيه حضرات آيات: تبريزي و مكارم شيرازي
سؤال1: نرسيدن به خطبه هاي نماز جمعه آيا اشكال دارد يا خير؟
جواب: بايد سعي كنند به خطبه ها برسند و اگر نرسيدند و به نماز برسند نماز صحيح است.
سؤال2: اگر كسي تمامي خطبه هاي عيدين و نماز جمعه را گوش نكند يعني مثلاً خطبه برسد يا اين كه صحت كند به طوري كه مفاهيم خطبه را آن طوري كه بايد بفهمد متوجه نشود، آيا نماز جمعه كفايت نماز ظهر را مي كند، و نمازعيدين وي صحيح است يا خير؟
جواب: نماز جمعه و عيد صحيح هستند و نماز جمعه كفايت از ظهر مي كند.[2]
سؤال3: در رساله هاي عمليه فارسي راجع به نماز جماعت، شما مي فرماييد اگر كسي پشت ستون بايستد اگر چه از طرف راست و چپ هم اتصال داشته باشد نمازش اشكال دارد، بنابراين در نماز جمعه ها كه عده زيادي به اين طريق نماز مي خوانند و فقط از راست يا چپ اتصال دارند طريقه صحت نماز آنها چگونه است؟
جواب: اگر علاوه بر اتصال از يكي از سه طرف، از صف قبل از خودش بعضي را ببيند جماعت صحيح است.[3]
سؤال4: معمولاً دربين خطبه هاي نماز «نماز جمعه» نمازگزاران با گفتن سه تكبير و دادن شعارهايي ، سخن امام جمعه را تأييد مي نمايند، و هنگام شنيدن اسم مبارك حضرت وليّ عصر – عجل الله تعالي فرجه – قيام مي كنند و صلوات مي فرستند و موقعي كه امام جمعه دعا مي كند آمين مي گويند و گاهي عده اي حركت مي كنند و با يكديگر حرف مي زنند آيا همه اينها جايز است ؟ و نماز جمعه صحيح مي شود يا نه؟
جواب: اشكال ندارد و در فرض سؤال، نماز جمعه صحيح و مجزي از ظهر است، ولي از حرف زدني كه فايده خطبه را فوت كند، اجتناب لازم است.
سؤال5: آيا زن بدون اجازه شوهر، مي تواند در نماز جمعه و دعاي كميل و راه پيمائيهاي اسلامي، شركت نمايد يا خير؟
جواب: خروج زن از منزل در غير واجبات منوط به اجازه شوهر است.[4]
[1] – فاضل، نوري: پيرامون شرايط، موانع،مبطلات، خلل، شك، سهو و غيره به فصل مربوط به نماز جماعت مراجعه شود.
[2] – مكارم: هر چند كار خلافي كرده است.
[3] – مكارم: كسي كه پشت ستون ايستاده اگر از طرف راست يا چپ بواسطه مأموم ديگر به امام متصل باشد كافي است.
[4] – تبريزي: خروج زن از منزل در غيرواجبات تعيينيه كه موقوف به خروج است بنابراحتياط منوط به اجازه شوهر مي باشد.
مكارم: بنابراحتياط منوط به اجازه شوهر است مگر در مواردي كه اگر آنها به مجالس ديني و مساجد نروند از اسلام دور مي مانند و تعاليم لازمه اسلامي را فرا نمي گيرند و اخلاق اسلامي را ترك مي كنند يا در آن ضعيف مي شوند.
فتاوای آیةالله العظمی خوئی
مسأله – نماز جمعه مانند نماز صبح دو ركعت است، و امتيازش از نماز صبح اين است كه دو خطبه در پيش دارد و نماز جمعه واجب تخييري است ، به اين معني كه مكلف در روز جمعه مخير است كه نماز جمعه را بخواند درصورتي كه شرايطش موجود باشد، يا نماز ظهر بجا آورد، پس اگر نماز جمعه را بجا آورد كفايت از ظهر مي كند.
شرايط واجب شدن نماز جمعه
واجب شدن نماز جمعه چند شرط دارد:
اول : داخل شدن وقت، و آن عبارت از زوال آفتاب است، و وقتش تا برابر شدن سايه شاخص است با شاخص بنابرأظهر، پس هرگاه تا برابر شدن سايه با شاخص نماز جمعه را تأخير انداخت، وقتش خارج شده و نماز ظهر را بايد بجا آورد.
دوم: شماره افراد، و آن هفت نفر است با امام ، و هرگاه هفت نفر از مسلمانان جمع نشوند نماز واجب نمي شود، بلي نماز جمعه از پنج نفري كه يكيشان امام باشد صحيح است.
سوم: بودن امام جامع الشرايط امامت، از عدالت و غير آن از چيزهايي كه در امام جماعت معتبر است، همچنان كه در بحث نماز جماعت گذشت و بدون او نماز جمعه واجب نمي شود.
شرايط صحيح بودن نماز جمعه
صحيح بودن نماز جمعه چند شرط دارد:
اول : جماعت بودن، پس فرادي صحيح نيست، و هرگاه مأموم قبل از ركوع ركعت دوم نماز جمعه به امام برسد مجزي خواهد بود، و يك ركعت ديگر به او اضافه مي كند و اگر در ركوع درك كند مجزي بودنش مشكل است و احتياط ترك نشود
دوم: خواندن دو خطبه پيش از نماز، كه در خطبه اول حمد و ثناي الهي را گفته و وصيت به تقوي و پرهيزگاري شود و يك سوره از قرآن بخواند، سپس نشسته و برخيزد و باز هم حمد و ثناي الهي را بجا آورده و بر پيغمبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلّم و ائمه مسلمين صلوات فرستاده، و براي مؤمنين و مؤمنات استغفار «طلب آمرزش» كند. و لازم است خطبه پيش از زوال آفتاب جايز نيست و لازم است كسي كه خطبه را مي خواند هنگام خطبه ايستاده باشد پس هرگاه خطبه را نشسته بخواند صحيح نخواهد بود و فاصله انداختن بين دو خطبه به نشستن لازم و واجب است و لازم است نشستن مختصر و خفيف باشد و لازم است امام جماعت و خطيب – كسي كه خطبه را مي خواند – يك نفر باشد و اقوي اين است كه در خطبه طهارت شرط نيست، اگر چه اشتراط أحوط است، و در مقدار واجب از خطبه عربيت (زبان عربي) معتبراست، و در مازاد بر آن معتبر نيست مگر آن كه حاضرين زبان عربي را ندانند، كه أحوط دراين صورت در خصوص وصيت به تقوي جمع بين عربيت و زبان حاضرين است.
سوم: آن كه مسافت بين دو نماز جمعه كمتر از يك فرسخ نباشد، پس هرگاه نماز جمعه ديگري در مسافت كمتر از يك فرسخ برپا باشد، و مقارن هم بودند هر دو باطل مي شوند و اگر يكي سبقت بر ديگري داشت هر چند به تكبيرة الاحرام باشد صحيح و دومي باطل خواهد بود و اگر پس ازبرگزاري نماز جمعه كشف شد كه نماز جمعه ديگري بر او سابق يا مقارنش در مسافت كمتر از يك فرسخ برپا شده بوده بجا آوردن نماز ظهر واجب خواهد بود، و فرقي نيست بين اينكه اين كشف در وقت يا در خارج وقت باشد و برپا نمودن نماز جمعه در صورتي مانع از نماز جمعه ديگر در مسافت مزبور مي شود كه خود صحيح و جامع شرايط باشد و الا در مانع بودنش اشكال است و اقرب مانع نبودن است.
مسأله- هرگاه نماز جمعه اي كه داراي شرايط است بر پا شود، بنابراحتياط حضورش واجب است و در وجود حضور چند چيز معتبر است :
اول: آنكه مكلف مرد باشد، و حضور جمعه بر زنان واجب نيست.
دوم : آزادي، پس حضور در نماز جمعه بر بندگان (برده) واجب نيست.
سوم: حاضر بودن، پس بر مسافر واجب نيست و در مسافر فرقي نيست كه تكليف او در نماز قصر باشد يا تمام. مثل مسافري كه قصد اقامه نموده باشد.
چهارم: سلامت از بيماري و كوري، پس بر بيمار و كور واجب نيست،
پنجم: پير نبودن، پس بر پير مردان واجب نيست.
ششم: آنكه بين جاي شخص و جايي كه نماز جمعه بر پا مي شود بيش از دو فرسخ فاصله نباشد و بر كسي كه سر دو فرسخي است حضور واجب است و همچنين بركسي كه حضور جمعه بر او دشوار باشد، حضور واجب نيست بلكه بعيد نيست كه اگر باران باشد حضور واجب نشود هر چند حرج و مشقتي نداشته باشد.
چيزهايي كه در نماز جمعه معتبر است
مسأله- چند حكم كه به نماز جمعه راجع است از اين قرار است:
اول: كسي كه نماز جمعه از او ساقط شده و حضورش واجب نباشد، جايز است در اول وقت مبادرت به نماز ظهر نمايد.
دوم: هرگاه در بلد انسان نماز جمعه جامع الشرايط برپا مي شود، بنابراحتياط جايز نيست. انسان بعد از زوال آفتاب سفركند.
سوم: حرف زدن – هنگامي كه امام مشغول خطبه خواندن است- جايز نيست و فرقي بين عدد معتبر دراصل وجوب نماز جمعه و بين بيشتر ازاين نيست.
چهارم: گوش دادن به دو خطبه بنابراحتیاط ، واجب است ، ولی کسانی که معنای خطبه را نمی فهمند گوش دادن بر آنها واجب نيست.
پنجم: اذان دوم روز جمعه بدعت است و اين همان اذاني است كه در عرف اذان سوم ناميده مي شود.
ششم: وقت خطبه امام، ظاهر اين است كه حضور واجب نباشد.
هفتم: خريد و فروش هنگامي كه براي نماز جمعه ندا مي شود، حرام است در صورتي كه منافي نماز باشد و الا حرام نخواهد بود، و أظهر اين است كه در صورت حرمت نيز معامله باطل نيست.
هشتم: كسي كه حضور جمعه بر او واجب بود، و ترك نموده و نماز ظهر را بجا آورد بنابر أظهر اين است كه نمازش صحيح باشد.