۱ – نيّت
واجبات نماز يازده چيز است: اول: نيّت، دوم: قيام يعني ايستادن، سوّم: تكبيرة الاحرام يعني گفتن الله اكبر در اول نماز، چهارم: ركوع، پنجم سجود، ششم: قرائت، هفتم: ذكر۱، هشتم: تشهّد، نهم: سلام، دهم: ترتيب، يازدهم: موالات يعني پي در پي بودن اجزاء نماز.
۱- مكارم، زنجاني، جوادی آملی: ذكر ركوع و سجود…
*****
امام خامنه ای: مسأله ۱۳۸- واجبات نماز یازده چیز است: ۱-نیت ۲- قیام ۳- تکبیره الاحرام ۴- قرائت ۵- رکوع ۶- سجود ۷- ذکر ۸- تشهد ۹- سلام ۱۰- ترتیب ۱۱- موالات. تفصیل این واجبات و احکام آن در مسائل بعدی بیان میشود.
مظاهری: واجبات نماز یازده مورد است: ۱- نيّت؛ ۲- قیام یعنی ایستادن؛ ۳- تکبیرة الاحرام یعنی گفتن الله اکبر در اول نماز؛ ۴- قرائت؛ ۵- قیام متصل به رکوع؛ ۶- رکوع؛ ۷- سجود؛ ۸- تشهّد؛ ۹- سلام؛ ۱۰- ترتیب؛ ۱۱- موالات یعنی پی در پی بودن اجزاء نماز.
مسأله ۹۴۲- بعضي از واجبات نماز ركن است، يعني اگر انسان آنها را بجا نياورد، (يا در نماز اضافه كند۱) عمداً باشد يا اشتباهاً۲، نماز باطل مي شود. و بعضي ديگر ركن نيست۳ يعني اگر عمداً كم يا زياد شود، نماز باطل مي شود و چنانچه اشتباها۴ كم يا زياد گردد نماز باطل نمي شود۵ و ركن نماز پنج چيز است: اول: نيّت. دوم: تكبيره الاحرام۶ سوم: قيام در موقع گفتن تكبيرة الاحرام و قيام متصل به ركوع، يعني ايستادن پيش از ركوع۷. چهارم: ركوع. پنجم: دو سجده۸.
۱- [قسمت داخل پرانتز در رساله آيات عظام: خوئي، سيستاني، تبريزي و زنجاني نيست].
۲- مظاهری: عمدا باشد یا سهوا یا جهلاً…
۳- خوئي، سيستاني، تبريزي: يعني اگر اشتباها كم گردد نماز باطل نمي شود. و ركن نماز پنج چيز است: اوّل: نيّت. دوم: تكبيرة الاحرام {سیستانی: در حال قیام}. سوم قيام متصل به ركوع، يعني ايستادن پيش از ركوع. چهارم: ركوع. پنجم: دو سجده از يك ركعت؛ و امّا نسبت به زيادي در صورتي كه عمدي باشد، مطلقاً نماز باطل مي شود و در صورتي كه از روي اشتباه باشد اگر زيادي در ركوع يا در دو سجده از يك ركعت باشد نماز(سيستاني: بنابراحتياط لازم) باطل است و الا باطل نيست.
زنجاني: يعني اگر اشتباهاً كم گردد نماز باطل نمي شود. ركن نماز پنج چيز است اول: نيّت. دوم: تکبیرة الاحرام (با توضیحی که در مسأله 948 خواهد آمد) سوم: قيام متصل به ركوع يعني از حالت ايستاده به ركوع رفتن. چهارم: ركوع. پنجم: سجده. زیادی عمدی، واجبات، نماز را باطل می کند و در زیادی سهوی تفصيلاتي وجود دارد كه در مسأله [۱۱۰۹ و نیز در مسأله [۱۲۶۴] به بعد خواهد آمد.
۴- مظاهری: اشتباها یا جهلا…
۵- وحید: بعضی از واجبات نماز رکن است ، یعنی اگر انسان آنها را بجا نیاورد عمدا باشد یا اشتباها نماز باطل می شود و بعضی دیگر رکن نیست یعنی اگر اشتباها کم گردد نماز باطل نمی شود…
۶- صافي: ولي زياد شدن سهوي آن بنابراحتياط، موجب باطل شدن نماز است بنابراين، احتياط، اتمام و اعاده آن است…
۷- وحید، مظاهری: سوم: قیام متصل به رکوع (یعنی ایستادن پیش از رکوع)…
۸- گلپايگاني، صافي، نوري: پنجم: دو سجده از يك ركعت…
وحید: پنجم: دو سجده از يك ركعت و امّا نسبت به زیادی در صور تی که عمدی باشد مطلقا نماز باطل می شود –و بطلان نماز زیادی عمدی تکبیرة الاحرام از جاهل قاصر محل اشکال است- و در صورتی که از روی اشتباه باشد ، اگر زیادی در رکوع یا در دو سجده از یک رکعت باشد نماز باطل است و گرنه باطل نیست.
مظاهری: [و] کم شدن رکن در نمازهای مستحبی نماز را باطل می کند ولی زیاد شدن آن در نمازهای مستحبی نماز را باطل نمی کند مثلا اگر قنوت نماز وتر را فراموش کند و به رکوع رود می تواند برگردد و قنوت را بجا آورد و دوباره رکوع کند.
*****
امام خامنه ای: مسأله ۱۳۹- بعضی از واجبات نماز «رکن» است یعنی اگر در نماز انجام نشود یا بیش از مقدار واجب به جا آورده شود حتی اگر از روی سهو و فراموشی هم باشد نماز باطل می شود و بعضی «غیر رکن» است یعنی اگر عمداً کم یا زیاد شود نماز باطل است اما کم و زیاد شدن سهوی آن نماز را باطل نمی کند.
مكارم: مسأله ۸۶۴- واجبات نماز بر دو گونه است: بعضي ركن است و بعضي غير ركن، ركن چيزي است كه اگر آن را بجا نياورد يا اضافه كند نماز باطل است خواه عمداً باشد يا از روي سهو و اشتباه، ولي در واجبات غير ركني هنگامي نماز باطل مي شود كه آن را عمداً كم يا زياد كند و اگر از روي سهو و اشتباه كم و زياد كند نماز صحيح است.
اركان نماز پنج چيز است: اول نيّت، دوم تكبيرة الاحرام، سوم قيام در موقع گفتن تكبيره الاحرام و قيام متصل به ركوع، يعني ايستادن پيش از ركوع. چهارم ركوع، پنجم: دو سجده.(البته در نيّت، زيادي تصور نمي شود و زيادي تكبيره الاحرام نيز اگر از روي سهو باشد نماز را باطل نمي كند هر چند احتياط مستحب آن است كه آن را اعاده كند.)
جوادی آملی: مسأله ۹۹۳- اموری كه در نماز واجب‌اند، دو قسم‌اند. قسم یكم، ركن است و قسم دوم، غیر ركن. واجب ركنی، آن است كه كم شدن یا زیاد شدن آن خواه عمدی باشد یا سهوی، سبب باطل شدن نماز است. واجب غیر ركنی، آن است كه زیاد شدن یا كم شدن عمدی آن، سبب باطل شدن نماز است؛ ولی زیاد شدن یا كم شدن سهوی آن، موجب بطلان نماز نمیشود.
جوادی آملی: مسأله ۹۹۴- ركن نماز پنج چیز است:
یكم: نیّت. زیاد شدن نیّت، بنابر آنكه صرف داعی باشد، ممكن نیست و بنابر آنكه اِخطار خطور دادن تفصیلی در قلب باشد، ضرر ندارد؛ فقط كم شدن آن ـ كه به ترک آن است ـ امكان‌پذیر است. دوم: تكبیرةالاحرام؛ سوم: قیام (ایستادن) در حال تكبیرةالاحرام و پیش از ركوع (قیام متصل به ركوع)؛ چهارم: ركوع؛ پنجم: دو سجده از یک ركعت.
نيّت
مسأله ۹۴۳- انسان بايد نماز را به نيّت قربت، يعني براي انجام فرمان خداوند عالم۱ بجا اورد، و لازم نيست نيّت را از قلب خود بگذراند يا مثلا به زبان بگويد كه چهار ركعت نماز ظهر مي خوانم قربة الي الله۲.
۱- سيستاني: براي تذلّل و كرنش در پيشگاه خداوند عالم…
زنجاني: فقط براي خداوند عالم…
۲- گلپايگاني، صافي: بلكه در نماز احتياط، احتياط لازم، نگفتن به زبان است.
مكارم: همين اندازه كه اگر سؤال كنند چه مي كني بتواند جواب دهد كه براي خدا نماز مي خوانم، كافي است.
بهجت: بلكه همين قدر كه انگيزه انسان از اين كار نماز خواندن براي خدا باشد در تحقق نيّت كافي است، ولي بهتر و أفضل اين است كه نيّت نماز را از قلب خود بگذراند مگر اين كه نزديك به حدّ وسوسه برسد.
*****
امام خامنه ای: مسأله ۱۴۱- نیت (که یکی از واجبات رکنی است) به معنای قصد انجام نماز برای اطاعت از فرمان خداوند می باشد.
امام خامنه ای: مسأله ۱۴۲- لازم نیست نیت را بر زبان جاری کرده و مثلاً بگوید: چهار رکعت نماز ظهر میخوانم قربه الی الله. همچنین لازم نیست آن را از ذهن یا دل بگذراند بلکه همین اندازه که قصد انجام عمل را برای اطاعت از فرمان الهی داشته باشد کافی است.
وحید: مسأله ۹۵۲- انسان باید نماز را به قصد قربت -چنانچه در وضو گذشت- و با اخلاص بجا آورد و لازم نیست نيّت را از قلب خود بگذراند یا بر زبان جاری کند ، مثل آنکه بگوید : (چهاررکعت نماز ظهر می خوانم برای انجام فرمان خداوند ) بلکه در نماز احتیاط جایز نیست به زبان بگوید.
جوادی آملی: مسأله ۹۹۵- نمازگزار باید نماز را به قصد اجرای دستور خدا انجام دهد. لازم نیست آن را به تفصیل از قلب بگذراند، چنان‌كه لازم نیست بر زبان آورد. درجات قرب عبادت، به درجات معرفت پروردگار و محبّت وی و در محضر او بودن و مظهر وی شدن است.
مظاهری: مسأله ۷۶۱- نيّت یعنی توجه به عمل برای انجام فرمان خداوند عالم، و لازم نیست نيّت را از قلب خود بگذراند و یا به زبان بگوید و همین مقدار که توجه داشته باشد که نماز می خواند برای خدا کفایت می کند.
مسأله ۹۴۴- اگر در نماز ظهر يا در نماز عصر نيّت كند كه چهار ركعت نماز مي خوانم و معين نكند، ظهر است يا عصر۱، نماز او باطل است۲. و نيز كسي كه مثلاً قضاي نماز ظهر بر او واجب است اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند، بايد نمازي را كه مي خواند ، در نيّت معين كند۳.
۱- بهجت: و تصميم هيچكدام از اين دو را نداشته باشد…
وحید: نه تفصیلا و نه اجمالا…
۲- سيستاني: ولي كافي است نماز ظهر را به عنوان نماز اول و نماز عصر را به عنوان نماز دوم تعيين كند…
وحید: و مقصود از نيّت اجمالی این است که مثلا نسبت به نماز ظهر قصد کند که آنچه اول بر من واجب شده بجا می آورم…
مظاهری: نماز او صحیح است و اگر ظهر را نخوانده ، ظهر و الا عصر حساب می شود ولی اگر کسی که مثلا قضای نماز ظهر بر او واجب است، بخواهد در وقت نماز ظهر ، نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند باید نمازی را که می خواند در نيّت معین کند.
۳- بهجت: بنابرأحوط.
وحید: اگر چه اجمالا؛ مثلا نسبت به قضای نماز ظهر ، نيّت کند آنچه را که اوّل به ذمه من آمده بجا می آورم.
سبحانی: که نماز قضا یا نماز اداست.
*****
امام خامنه ای: مسأله ۱۴۳- لازم است نمازگزار بداند چه نمازی میخواند بنابراین اگر مثلاً نیت چهار رکعت نماز بکند اما معین نکند که نماز ظهر است یا عصر نمازش باطل است.
مكارم: مسأله ۸۶۶- در موقع نيّت بايد قصد كند كه نماز ظهر را مي خواند يا عصر، يا نمازهاي ديگر و اگر فقط نيّت كند چهار ركعت نماز مي خوانم كافي نيست، بلكه نمازي را كه مي خواند بايد در نيّت خود معيّن كند و احتياط واجب آن است كه قضاء و اداء بودن آن را نیز معين نمايد.
جوادی آملی: مسأله ۹۹۶- نمازگزار باید نمازی را كه میخواهد اقامه نماید، معیّن كند. اگر آن نماز، معیّن است؛ مانند نماز مغرب كسی كه نماز مغرب قضا به عهده ندارد، در این صورت قصد نماز مغرب كافی است و تعیین ادا یا قضا لازم نیست؛ همچنین كسی كه مثلاً نماز مغرب قضا به عهده دارد، ولی فقط درصدد انجام دادن نماز اداست، تعیین ادا یا قضا لازم نیست و اگر آن نماز مشترک بین واجب و مستحب، نیز بین ادا و قضاست و هر دو طرف اشتراک میتواند مقصود نمازگزار باشد، در این صورت، باید نمازی را كه میخواهد اقامه نماید، معیّن كند، هرچند به اجمال باشد و بدون تعیین، نماز باطل است.
زنجاني: مسأله ۹۵۳- در نيّت نماز بايد نمازی را که می خواند معين كند هرچند به نحو اجمال، پس اگر در نماز ظهر نيّت کند آنچه بر من اول واجب شده بجا می آورم صحیح است ولی اگر فقط نيّت کند که چهاررکعت نماز می خوانم و به نحو اجمال هم معين نكند ظهر است يا عصر، نماز او باطل است. و نيز كسي كه مثلا قضاي نماز ظهر بر او واجب است اگر در وقت نماز ظهر بخواهد آن نماز قضا يا نماز ظهر را بخواند، بايد نمازي را كه مي خواند در نيّت معين كند.
مسأله ۹۴۵- انسان بايد از اول تا آخر نماز به نيّت خود باقي باشد، پس اگر در بين نماز به طوري غافل شود كه اگر بپرسند چه مي كني ، نداند چه بگويد، نمازش باطل است.
این مسأله در رساله آیات عظام: امام خامنه ای و سبحانی نیست.
*****
جوادی آملی: مسأله ۹۹۷- نمازگزار باید قصد نماز معیّن را تا پایان ادامه دهد، به گونه‌ای كه اگر در هر حالتی از نماز از وی سؤال شود، بتواند بگوید فلان نماز را انجام میدهم.
مسأله ۹۴۶- انسان بايد فقط براي انجام امر خداوند عالم۱ نماز بخواند، پس كسي كه ريا كند يعني براي نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش باطل است۲ خواه فقط براي مردم باشد، يا خدا و مردم هر دو را در نظر بگيرد.
۱- سيستاني: براي تذلّل در پيشگاه خداوند عالم…
زنجانی: فقط برای خداوند عالم…
۲- بهجت: بنابراحوط…
زنجاني: علاوه بر آنکه گناهکار است نمازش باطل است…
*****
امام خامنه ای: مسأله ۱۴۴- انسان باید نماز را فقط به قصد اطاعت از فرمان خداوند عالم به جا آورد بنابراین اگر اصل نماز را برای ریا یعنی تظاهر به دین داری و امثال آن انجام دهد این کار حرام و موجب بطلان نماز است.
مكارم: مسأله ۸۶۸- هر كس براي ريا، يعني نشان دادن به مردم، نماز يا عبادت ديگري را انجام دهد، علاوه بر اين كه عبادتش باطل است، گناه كبيره نيز انجام داده است و اگر خدا و مردم هر دورا در نظر بگيرد ، باز عملش باطل و گناه كبيره است.
جوادی آملی: مسأله ۹۹۸– نیّت نماز ـ به معنای انجام دادن آن به دستور خداـ باید خالص باشد. قصد غیر خدا ـ خواه در تمام نماز، خواه در جزئی از اجزای آن، اعم از آنكه فقط برای غیر خدا باشد یا بخشی از آن برای غیر او باشد و خواه به وسیله كاری یا وصفی، مانند در مسجد خواندن یا اول وقت ادا نمودن و خواه به صورت ریا، یعنی به دیگران نشان دهد كه برای خدا نماز میخواند یا به صورت سُمعه، یعنی به گوش دیگران برساند، در حالی كه چنین نیست ـ نماز را باطل میكند.
مسأله ۹۴۷- اگر قسمتي از نماز را هم براي غير خدا بجا آورد، نماز باطل است، (چه ان قسمت۱، واجب باشد مثل حمد و سوره، چه مستحب باشد مانند قنوت۲) بلكه اگر تمام نماز را براي خدا بجا آورد۳ ولي براي نشان دادن به مردم در جاي مخصوصي مثل مسجد، يا در وقت مخصوصي مثل اول وقت، يا به طرز مخصوصي مثلا با جماعت نماز بخواند، نمازش باطل است۴.
این مسأله در رساله آیت الله سبحانی نیست.
۱- فاضل: چه آن قسمت ريائي…
۲- گلپايگاني، صافي: ولكن در مستحبّ احتياط لازم آن است كه نماز را تمام و دوباره اعاده نمايد…
مكارم: بنابراحتياط واجب. {و} هرگاه اصل نماز را براى خدا مى خواند، ولى به قصد ريا آن را در مسجد يا در اوّل وقت يا با جماعت انجام مى دهد نمازش باطل است، ولى اگر براى ريا نيست بلکه نماز خواندن در اوّل وقت يا در مسجد براى او راحت تر است اشکالى ندارد.
هر گاه اصل نماز را براي خدا مي خواند ولي به قصد ريا آن را در مسجد يا در اول وقت يا با جماعت انجام مي دهد ، نمازش باطل است، ولي اگر براي ريا نيست بلكه نماز خواندن در اول وقت يا در مسجد براي او راحت تر است، اشكالي ندارد.
بهجت: و چه از افعال نماز باشد يا از قبيل دعا و ذكر باشد، مگر اين كه از چيزهايي باشد كه شرط صحيح بودن نماز است ولي قصد قربت در انجام آن لازم نيست مثل پوشاندن عورت.[پايان مسأله]
[قسمت داخل پرانتز در رساله آيات عظام: خوئي ، تبريزي و وحید نيست]
۳- سيستاني: اگر قسمتي از نماز را براي غير خدا بجا اورد چه آن قسمت، واجب باشد مثل حمد يا مستحبّ باشد مثل قنوت، اگر آن قصد غير خدائي به تمام نماز سرايت كند مثلا قصد ريا در عملي باشد که مشتمل بر آن جزء است يا آن كه از تدارك آن قسمت زيادي مبطل لازم آيد نمازش باطل است و اگر نماز را براي خدا بجا آورد…
۴- خوئي: و بنابراحتياط ، اگر جزء مستحبّي را نيز مثل قنوت براي غير خدا بجا آورد نمازش باطل است.
تبريزي: و بنابراحتياط ، اگر جزء مستحبّي را نيز مثل قنوت براي غير خدا بجا آورد آن را تمام كرده بعد نماز را اعاده كند.
وحید: و بنابراحتیاط واجب ، اگر مستحباتی را که ظرف آن نماز است – مثل قنوت- برای غیر خدا بجا آورد نمازش باطل است.
جوادی آملی: رجوع کنید ذیل مسأله ۹۴۶.
*****
امام خامنه ای: مسأله ۱۴۵- اگر ریا در بعضی از اجزای نماز باشد بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره انجام دهد.
زنجاني: مسأله ۹۵۶- اگر قسمتي از نماز را براي خداوند عالم انجام ندهد، چنانچه به جهت نشان دادن به مردم باشد علاوه بر آنکه گناهکار است نمازش باطل است؛ خواه آن قسمت واجب باشد مثل «حمد» يا مستحب باشد مثل «قنوت». و چنانچه به جهت مباحي، مانند اعلام مطلبي به غير باشد، آن قسمت باطل است، پس اگر آن قسمت را عمداً زياد كرده باشد باید نمازش را دوباره بخواند، در غير اين صورت، فقط همان قسمت باطل مي شود، پس اگر آن قسمت را دوباره بخواند يا آن قسمت ، مستحبّي باشد نمازش صحيح است. و اگر تمام نماز را براي خدا بجا آورد ولي براي نشان دادن به مردم در جاي مخصوصي مثل مسجد، يا در وقت مخصوصي مثل اوّل وقت، يا به طرز مخصوصي مثلا با جماعت نماز بخواند علاوه بر آنکه گناهکار است نمازش باطل است؛ ولي اگر به خاطر كار مباحي ، مثل خنك بودن مسجد یا خنک بودن هوا در اوّل وقت يا نخواندن حمد و سوره در جماعت باشد، اشكالي ندارد، همچنان كه اگر نماز را براي خدا بجا آورد لكن براي اعلام مطلبي به ديگري با صداي بلند بخواند نمازش صحيح است.
مسائل اختصاصي
بهجت: مسأله۷۸۴- اگر كسي مثلا خواست نماز ظهر بخواند ولي موقع شروع در نماز اشتباهاً بجاي لفظ ظهر، لفظ عصر به زبان او امد يا اين كه در قلبش بجاي ظهر مثلا عصر اشتباها خطور كرد، ولي انگيزه او از اين عمل نماز ظهر بود مانعي ندارد و نماز او صحيح است.
بهجت: مسأله ۷۸۵- عدول نيّت از نافله به فريضه و بالعكس جايز نيست و در صورت عدول در مورد اول، نماز نه نافله حساب مي شود و نه فريضه؛ ولي در مورد دوم، بعضي از موارد استثناء شده است، چنانچه در مسائل نماز جماعت خواهد آمد.