وضو، شرایط و اقسام آن - آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) - پرسان

وضو یعنی شستن صورت و دست ها و مسح کردن جلو سر و روی پاها با شرایط و کیفیت خاص. این عمل که در شرع مقدس، وسیله طهارت معنوی شمرده شده، مقدمه‌ برخی اعمال واجب و مستحب است، از قبیل نماز، طواف، تلاوت قرآن، ورود به مسجد و غیر اینها.

شستن
صورت از بالای پیشانی تا سر چانه.
دست ها از آرنج تا سر انگشتان.

مسح کردن
جلوی سر.
روی پاها از سر انگشتان تا مفصل.

ترتیب وضو از این قرار است: شستشوی صورت از بالای پیشانی یعنی جایی که موی سر روییده است تا سر چانه، سپس شستن دست راست از آرنج تا سر انگشتان، سپس شستن دست چپ از آرنج تا سر انگشتان، سپس کشیدن دست مرطوب بر روی قسمت جلویی سر، و در آخر کشیدن دست مرطوب بر روی هر دو پا از سر انگشتان پا تا مفصل ساق پا.

۱. در شستشوی صورت باید به اندازه‌یی که ما بین انگشت وسط و شست قرار گیرد شسته شود.

۲. در صورت‌های پوشیده از مو، شستن روی موها کفایت می‌کند و لازم نیست آب وضو را به پوست صورت برساند، مگر در جایی که مو به قدری کم پشت است که پوست صورت کاملاً دیده می‌شود.

۳. صدق شستن منوط به رساندن آب به تمام عضو است، هر چند به وسیله‌ی دست کشیدن باشد و مسح اعضا با دست مرطوب به تنهایی بدون این‌که شستن محقق شود،کافی نیست.

۴. صورت و دستها در وضو باید از بالا به پایین شسته شود، و اگر از پایین به بالا بشوید وضو باطل است.

ملاک برای تعیین هر بار، قصد انسان است، پس اگر به قصد بار اول شستن چند مرتبه آب بریزد اشکال ندارد.

۱. مسح بر پوست سر واجب نیست، بلکه بر موی قسمت جلوی سر کافی است، ولی اگر موی جاهای دیگر در قسمت جلو جمع شده باشد یا موی جلوی سر به قدری بلند باشد که بر روی صورت یا شانه‌ها ریخته شده است، مسح بر آن کافی نیست، و باید فرق سر را باز کرده پوست یا بن موها را مسح کند.

کسی که در جلوی سرش موی مصنوعی گذاشته است؛ اگر موی مصنوعی به نحو کلاه‌گیس باشد، واجب است برای مسح آن را بردارد، همچنین است اگر موی مصنوعی بر پوست سر کاشته شده باشد و با وجود موها قدرت بر رساندن رطوبت به پوست سر وجود نداشته باشد و در صورتی که برداشتن آن تا پایان وقت نماز ممکن نباشد یا مشقت غیر قابل تحمل داشته باشد، باید علاوه بر وضوی جبیره‌ای، تیمم کند و بعد از برداشتن مانع بنابر احتیاط واجب قضای نمازها را نیز بخواند و غسل نیز همین حکم را دارد.

۲. محل مسح پا، عبارت است از روی پا از سر یکی از انگشتان تا مفصل ساق.

اگر در مسح پا، از سر انگشتان مسح نشود یا قسمتی از روی پا مسح نشود، وضو باطل است ولی اگر شک داشته باشد که آیا هنگام مسح، از سر انگشتان پا مسح می‌کرده است یا نه وضویش صحیح است. ۳. مسح سر و پاها باید با رطوبتی که از آب وضو در دستها مانده، کشیده شود و اگر رطوبتی باقی نمانده نمی‌تواند دست را با آب تر کند، بلکه باید دست را با رطوبتی که در ریش یا ابرو هست مرطوب کند و مسح نماید، و احتیاط واجب آن است که مسح سر با دست راست باشد، ولی کشیدن مسح از بالا به پایین لازم نیست.

اگر شخص وضو گیرنده، هنگام شستن صورت و دستها به قصد وضو، اقدام به باز و بسته کردن شیر آب نماید اشکال ندارد و به صحت وضو لطمه‌یی نمی‌زند، ولی اگر بعداز فراغت از شستن دست چپ و قبل از مسح با آن، دستش را روی شیری که خیس است بگذارد و آب وضوی دست با آب خارج از وضو، مخلوط شود صحت مسح با رطوبتی که مختلط از آب وضو و آب خارج است، محل اشکال می‌باشد.

از آن جایی که مسح پاها باید با رطوبتی که از آب وضو در کف دو دست باقی مانده صورت بگیرد، لذا هنگام مسح سر، بنابراحتیاط واجب دست به قسمت بالای پیشانی نرسد و با رطوبت صورت برخورد نکند تا این که‌رطوبت‌دست‌که هنگام مسح پا به آن نیاز دارد با رطوبت صورت مخلوط نشود.

۴. در مسح باید دست را بر سر یا پا بکشد، پس اگر دست را ثابت نگهدارد و سر یا پا را زیر آن حرکت دهد، مسح باطل است.

۵. محل مسح باید خشک باشد یا به قدری تر نباشد که رطوبت کف دست به آن اثر نکند.

اگر چند قطره آب بر روی پا باشد واجب است محل مسح را از آن قطرات خشک کرد تا هنگام مسح، رطوبت دست بر پا تأثیر بگذارد نه برعکس، یا قسمتی از پا را مسح کند که قطرات آب نداشته باشد.

۶. اگر روی پا نجس باشد و برای مسح نتواند آن را آب بکشد، باید تیمم کند.

بین زن و مرد در افعال و کیفیت وضو فرقی نیست، جز این که برای مردها مستحب است که هنگام شستن آرنج از قسمت بیرونی آن شروع کنند و زنها از قسمت داخلی آن.

شرایطی که به وضو گیرنده برمی‌گردد
-با قصد قربت وضو بگیرد (نیت).
-استعمال آب برای او مانعی نداشته باشد.

شرایطی که به آب وضو برمی‌گردد
-آب وضو مطلق باشد.
-آب وضو پاک باشد.
-آب وضو مباح باشد (غصبی نباشد).

شرایطی‌ که‌ به اعضای وضو برمی‌گردد
-پاک باشد.
-مانعی از رسیدن آب در آن نباشد.

شرایطی که به کیفیت وضو برمی‌گردد
-ترتیب را در شستـن و مسـح کـردن‌ها رعایت کند (ترتیب).
-کارهای وضو را پشت سر هم انجام دهد (موالات).
-کارهای وضو را خـودش در حال اختیـار انجام دهد (مباشرت).

شرایطی که به زمان وضو برمی‌گردد: به مقدار وضو و نماز وقت باقی باشد.

۱. وضو را باید با قصد قربت به جا آورد یعنی به این نیت که این عمل مخصوص را برای انجام فرمان خداوند انجام می‌دهد.

۲.نیت وضو باید خالص باشد، بنابر این اگر به قصد قربت، ریا ضمیمه شود؛ در صورتیکه این ریا در اصل عمل باشد، وضو باطل است و اگر بعضی از افعال واجب وضو از روی ریا باشد، هر چند این کار حرام است، لکن چنانچه قبل از فوت موالات آن قسمت را مجدداً با قصد قربت خالص انجام دهد، وضو صحیح است.

۱. کسی که می‌ترسد اگر وضو بگیرد مریض شود یا اگر آب را به مصرف وضو برساند تشنه بماند، نباید وضو بگیرد.

۲. اگر شخص بداند که آب برایش ضرر دارد و وضو بگیرد وضویش باطل است.

آب وضو باید مطلق باشد، بنابراین وضو با آب مضاف باطل است.

آب وضو باید پاک باشد، بنابراین وضو با آب نجس، باطل است.

۱.آب وضو باید مباح باشد، بنابراین وضو با آب غصبی جایز نبوده و باطل است.

۲.اگر آب وضو در ظرف غصبی است و غیر از آن، آب دیگری ندارد باید تیمم کند و چنانچه با آن آب وضو بگیرد باطل است. و اگر آب مباح دیگری دارد چنانچه درآن ظرف غصبی وضوی ارتماسی بگیرد و یا با آن ظرف، آب به‌ صورت و دستها بریزد، وضویش باطل است ولی اگر با کف دست یا با وسیله ای آب از آن ظرف بردارد و به ‌صورت و دست ها بریزد، وضویش صحیح است؛ اگرچه از جهت تصرّف در ظرف غصبی مرتکب معصیت شده است.

۳.اگر نداند که وضو با آب و ظرف غصبی باطل است و حتی احتمال باطل شدن آن را هم ندهد وضویش صحیح است.

مکانی که آب آن برای وضو گرفتن همه‌ نماز گزاران به طور مطلق قرار داده شده است، استفاده از آن اشکال ندارد.

هر یک از مشترکین ساختمان های مسکونی و غیر مسکونی، از نظر شرعی به مقداری که از امکانات مشترک استفاده می‌کند، نسبت به هزینه‌ خدمات (از قبیل هزینه‌ آب سرد و گرم، تهویه، نگهبان و مانند آن) مدیون است، قصد پرداخت پول آب را نداشته باشد وضوی او محل اشکال بلکه باطل است.

۷. اعضای وضو پاک باشد

اعضای وضو در هنگام شستن و مسح کردن باید پاک باشند، ولی اگر جایی را که شسته یا مسح کرده پیش از اتمام وضو نجس شود وضو صحیح است. البته تطهیر آن برای پاک شدن از نجاست به خاطر نماز واجب است.

توجه
اگر بعد از وضو شک کند آیا موضعی را که از قبل نجس بوده تطهیر کرده و سپس وضو گرفته یا نه، وضو صحیح است، ولی در هر صورت باید آن موضع را آب بکشد.

۸. در اعضای وضو مانعی از رسیدن آب نباشد

در اعضای وضو باید مانعی از رسیدن آب نباشد و در غیر این صورت وضو باطل است.

توجه

چربیهایی که به طور طبیعی در مو و صورت به وجود می آید مانع محسوب نمی‌شود مگر آن که به حدی باشد که مانع از رسیدن آب به پوست و مو گردد. رنگ روی ناخن در صورتی که دارای جرم باشد، مانع از رسیدن آب به ناخن می‌شود و وضو باطل است.

رنگ مصنوعی که زنها از آن برای رنگ کردن موی سر و ابروی خود استفاده می‌کنند، اگر صرفاً رنگ باشد و دارای جرمی نباشد که مانع از رسیدن آب به مو شود وضو صحیح است.

جوهر در صورتی که دارای جرم بوده و مانع از رسیدن آب به پوست شود باعث بطلان وضو می‌شود و تشخیص این موضوع بر عهده‌ی مکلف می‌باشد. خالکوبی بدن اگر صرفاً رنگ باشد و یا در زیر پوست بوده و بر ظاهر پوست چیزی که مانع از رسیدن آب بر آن شود وجود نداشته باشد وضو صحیح است.

صرف وجود اثر گچ یا صابون که بعد از خشک شدن اعضا ظاهر می‌شود ضرری به وضو نمی‌رساند، مگر این که دارای جرمی باشد که مانع از رسیدن آب به بشره (ظاهر پوست) شود.

اگر می‌داند چیزی به اعضای وضو چسبیده، ولی شک دارد که از رسیدن آب جلوگیری می‌کند یا نه، باید آن را بر طرف کند.

اگر پیش از وضو بداند که در بعضی اعضای وضو مانع از رسیدن آب وجود دارد، و بعد از وضو شک کند که آب را به آنجا رسانده یا نه، وضو صحیح است.

اگر شک کند به اعضای وضو چیزی که مانع از رسیدن آب است، چسبیده یا نه، چنانچه احتمال آن در نظر مردم به جا باشد – مثل آن که بعد از گِل‌کاری احتمال بدهد که گِل به دست او چسبیده- باید وارسی کند یا به قدری دست بمالد که اطمینان پیدا کند که اگر بوده بر طرف شده یا آب به زیر آن رسیده است.

وضو باید به همان ترتیبی که قبلاً در بحث «ترتیب وضو» گفته شد انجام گیرد و اگر به ترتیب دیگری عمل کند وضو باطل است.

لازم است کارهای وضو را به طور متعارف پی در پی انجام دهد، بدین معنی که اگر میان آنها به قدری فاصله بیندازد که در هنگام شستن یا مسح کردن عضوی، جاهایی که پیش از آن شسته شده خشک شده باشد، وضو باطل است.

کسی که می‌خواهد وضو بگیرد باید همه‌ی کارهای وضو را خودش انجام دهد، و اگر دیگری او را وضو دهد و لو در قسمتی وضو باطل است.

کسی که به خاطر بیماری و امثال آن نمی‌تواند خودش وضو بگیرد باید از کسی بخواهد که به مقداری که نمی‌تواند، او را در کارهای وضو کمک کند. البته خود وضو گیرنده باید نیت وضو کند و در صورتی که بتواند، با دست خود عمل مسح را انجام دهد، و اگر نتواند، نایب دست او را گرفته و با آن مسح می‌نماید، اگر از این کار هم عاجز باشد نایب از دست او رطوبت گرفته و مسح می‌کند، و اگر این شخص کف دست نداشته باشد برای مسح، رطوبت از ساعد او می‌گیرد و اگر ساعد هم نداشته باشد رطوبت از صورت او گرفته و سر و پا را با آن مسح می‌کند.

اگر وقت نماز به قدری تنگ است که در صورت وضو گرفتن، نمی‌تواند همه‌ی نماز را در وقت بخواند و مقداری از آن در خارج وقت واقع خواهد شد، در این صورت نباید وضو بگیرد، بلکه باید تیمم کند و نماز بخواند. البته اگر تیمم هم به همان اندازه‌ی وضو وقت می‌گیرد در این صورت باید وضو بگیرد.

در وضو جایز است که انسان به جای ریختن آب بر روی صورت و دستها، آنها را به قصد وضو در آب فرو ببرد و بیرون بیاورد و این را «وضوی ارتماسی» می‌گویند.
۲. احکام وضوی ارتماسی

۱. در وضوی ارتماسی نیز واجب است که اعضای وضو از بالا به پایین شسته شوند.
۲. در وضوی ارتماسی باید قصد شستن وضویی آنها هنگام خارج کردن آنها از آب باشد تا بتوان از این طریق مسح را با آب وضو انجام داد.

چیزی که با آن زخم و شکستگی را می‌بندند و دارویی که روی زخم و مانند آن می‌گذارند “جبیره” نامیده می‌شود.

اگر در اعضای وضو زخم، سوختگی یا شکستگی باشد که روی آن بسته است و نمی توان آن را باز کرد، باید (با رعایت ترتیب از بالا به پایین)، جاهایی را که می‌شود شست، بشوید و روی جبیره را به جای شستن، دست تر بکشد و اگر در محل مسح است، باید روی جبیره را مسح کشید. به این وضو، «وضوی جبیره‌ ای» می‌گویند.

۱. اگر در اعضای وضو (صورت و دست ها) زخم یا شکستگی است و روی آن باز است و آب برای آن ضرر ندارد، باید آن را بشوید، و اگر شستن آن مضر است باید اطراف آن را بشوید و احتیاط واجب آن است که اگر کشیدن دست تر بر آن ضرر ندارد دست تر بر آن بکشد.

۲. اگر محل مسح، زخم است و نمی‌تواند روی آن، دست تر بکشد، باید به جای وضو، تیمم کند، ولی در صورتی که می‌تواند پارچه‌یی روی زخم قرار دهد و بر آن دست بکشد احتیاط آن است که علاوه بر تیمم، وضو نیز با چنین مسحی بگیرد.

۳. کسی که در یکی از اعضای وضویش زخمی وجود دارد که دائماً از آن خون می‌آید، واجب است جبیره‌یی را بر روی زخم بگذارد که خون از آن بیرون نمی‌آید، مثل نایلون.

۴.کسی که نمی‌داند وظیفه‌اش تیمّم است، یا وضوی جبیره‌ای، بنابر احتیاط هر دو (تیمم و وضوی جبیره) را انجام دهد.

۵.صاحب جبیره‌ای که از برطرف شدن عذرش تا آخر وقت مأیوس است، می‌تواند اوّل وقت نماز بخواند و اگر مأیوس نباشد احتیاط واجب آن است که نماز را تأخیر بیندازد و اگر عذرش برطرف نشد، نماز را با وضوی جبیره‌ای بخواند.

۱. کسی که جاهل به بطلان وضویش است و بعد از وضو متوجه آن می‌شود، واجب است برای اعمال مشروط به طهارت، وضو را اعاده کند و اگر با وضوی باطل نماز خوانده باشد اعاده‌ی آن نیز واجب می‌باشد.

۲. کسی که در کارهای وضو و شرایط آن، مثل پاک بودن آب و غصبی نبودن آن خیلی شک می‌کند، باید به شک خود اعتنا نکند.

– در بین نماز: نمـاز او باطـل است و بایـد دوبـاره وضو بگیرد و نماز را دوباره بخواند.

– پس از نماز (شک دارد نماز خوانده شده با وضو بوده یا نه): نمازی که خوانده صحیح است، ولی باید برای نمازهای دیگر وضو بگیرد.

ب. در بطلان وضو (شک دارد وضویی که گرفته باطل شده یا نه): بنا می‌گذارد که وضوی او باطل نشده است.

ج.در صحت وضو (پس از انجام وضو شک دارد وضویی که گرفته صحیح بوده یا نه): به شک خود اعتنا نکند (و بنا بر صحّت بگذارد).

غایات وضو (کارهایی که باید برای آن وضو گرفت)

شرط صحت عمل یعنی اگر عمل بدون وضو، انجام شود صحیح نیست.
-همه‌ نمازهای واجب و مستحب (به جز نماز میت).
-اجزای فراموش شده‌ نماز (سجده و تشهد).
-طواف واجب.

شرط جواز عمل (حرام نبودن) یعنی اگر آن عمل بدون وضو انجام گیرد، حرام است.
-مس خط قرآن.

-شرط کمال عمل، مانند وضو برای قرائت قرآن.
-شرط تحقق عمل، ‌مانند وضو برای با طهارت بودن.
-رفع کراهت عمل، ‌مانند غذا خوردن در حال جنابت که با وضو، کراهت آن برداشته می‌شود.

دست زدن به خط قرآن بدون وضو حرام است و این امر، اختصاص به قرآن کریم ندارد، بلکه شامل همه‌ کلمات و آیات قرآنی می‌شود، هر چند در کتاب دیگری یا در روزنامه، مجله، تابلو و غیر آنها باشد.

بهتر است از مس اسماء جلاله و اسامی انبیاء و معصومین ^{علیهم السلام} و القاب و کنیه آنها بدون وضو اجتناب شود.

توجه
همه جای بدن، مانند لب و صورت و غیره هم حکم دست را دارد.

وضو، شرایط و اقسام آن – آیت الله خامنه ای (مدظله العالی)