در متون دینی شیعه، آداب زیادی برای خوردن و آشامیدن ذکر شده که در ادامه به بیان تعدادی از آنها پرداخته میشود.
مستحبات غذا خوردن
مسأله 1425. رعایت آداب ذیل در موقع غذا خوردن، برای انسان مستحب شمرده شده است:
1. پیش از غذا دستها را بشوید و آنها را خشک نکند.
2. بعد از غذا نیز دستها را بشوید و با دستمال خشک کند.
3. اگر جمعی بر سر سفره نشستهاند، بهتر است ظرف آبی دور داده شده و همه دستشان را بشویند، بدین صورت که پیش از غذا، اوّل میزبان (صاحب غذا) دست خود را بشوید، بعد کسى که طرف راست او نشسته و همین طور تا برسد به کسى که طرف چپ او نشسته است و بعد از غذا، اوّل کسى که طرف چپ میزبان نشسته دست خود را بشوید و همین طور تا به میزبان برسد.
4. روی زمین، متواضعانه بنشیند و غذا بخورد.
5. میزبان پیش از مهمانان شروع به غذا خوردن کند و بعد از همه دست بکشد.
6. اوّل غذا «بِسْمِ اللّه» یا «بِسْمِ اللّهِ الرّحمٰنِ الرّحیٖم» بگوید و اگر سر یک سفره چند نوع غذا باشد، هنگام خوردن هر کدام از آنها نام خداوند متعال را ببرد و کسی که نام خداوند متعال را هنگام شروع به غذا خوردن فراموش کرده، هر موقع یادش آمد، بگوید: «بِسْمِ اللّهِ عَلىٰ أوّله وآخِره».
از جمله دعاهایی که قبل از غذا خوردن روایت شده است، عبارتند از:
الف. «اللَّهُمَّ هَذَا مِنْ مَنِّکَ وَفَضْلِکَ وَعَطَائِکَ، فَبَارِکْ لَنَا فیهِ وَسَوِّغْنَاهُ وَارْزُقْنَا خَلَفاً إِذَا أَکَلْنَاهُ وَرُبَّ مُحْتَاجٍ إِلَیْهِ رَزَقْتَ فَأَحْسَنْتَ، اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرینَ».
ب. «اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا نِعْمَةً مَشْکُورَةً تَصِلُ بِهَا نِعْمَةَ الْجَنَّةِ».
ج. «سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ مَا أَحْسَنَ مَا أَثْبَتَّ لَنَا، سُبْحَانَکَ مَا أَکْثَرَ مَا تُعْطینَا، سُبْحَانَکَ مَا أَکْثَرَ مَا تُعَافینَا اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَیْنَا وَعَلىٰ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمیٖنَ».
7. بعد از غذا و همچنین قبل از شروع به غذا خوردن و بین آن، خداوند متعال را حمد کند.
از جمله حمدهایی که در روایات برای بعد از غذا خوردن نقل شده، موارد ذیل میباشد:
الف. «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی أَطْعَمَنی هٰذَا مِنْ رِزْقِهِ مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ مِنّی وَقُوَّةٍ».
ب. «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی حَمَلَنا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ، وَرَزَقَنا مِنَ الطَّیِّباتِ، وَفَضَّلَنا عَلىٰ کَثیرٍ مِنْ خَلْقِهِ تَفْضیلاً».
ج. «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی أَطْعَمَنا وَسَقَانا وَکَفَانا وَأَیَّدَنا وَآوَانا وَأَنْعَمَ عَلَیْنَا وَأَفْضَلُ الْحَمْدِ لِلهِ الَّذی یُطْعِمُ وَلٰا یُطْعَمُ».
د. «اللَّهُمَ أَکْثَرْتَ وَأَطَبْتَ وَبَارَکْتَ فَأَشْبَعْتَ وَأَرْوَیْتَ، الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ».
ه . «اللَّهُمَّ هٰذَا مِنْکَ وَمِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ، اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ».
مهمان برای میزبان چنین دعا نماید:
«اللّهُمَّ أَکْثِرْ خَیْرَهُ، اللّهُمَّ بارِکْ لَهُ فیٖما رَزَقْتَهُ وَیَسِّرْ لَهُ أَنْ یَفْعَلَ مِنْهُ خَیْراً وَقَنِّعْهُ بِما أَعْطَیْتَهُ، وَاجْعَلْنا وَإیّاهُ مِنَ الشاکِریٖنَ».
8. با دست راست غذا بخورد.
9. با سه انگشت یا بیشتر غذا بخورد.
10. اگر چند نفر سر یک سفره نشستهاند، هر کسى از غذاى جلوى خودش بخورد.
11. لقمه را کوچک بردارد.
12. غذا را خوب بجود.
13. سر سفره زیاد بنشیند و غذا خوردن را طول بدهد.
14. سعی نماید به جهت احترام غذا و قدرشناسی نسبت به نعمتهای الهی، چیزی از غذا – هرچند اندک – بلا استفاده باقی نماند و این مطلب به اموری محقّق میشود:
الف. باقیماندۀ غذا در دهان – غیر از آنچه با خِلال کردن از لای دندانها خارج میشود – را بخورد.
ب. انگشتها را بمکد یا بلیسد.
ج. داخل ظرف غذا را با لیسیدن و غیر آن پاک کند.
د. مقداری از غذا یا خردههای نان که داخل یا بیرون سفره میریزد را جمع کرده و بخورد؛ ولى در بیابان، جنگل و مانند آن بهتر است آنچه میریزد، براى پرندگان و حیوانات بگذارد.
15. فرد بعد از غذا خِلال[1] نماید؛ البتّه خلال نمودن با چوب ریحان (هر گیاه خوشبو) و شاخۀ انار و نى و برگ درخت خرما مکروه شمرده شده است.
16. بعد از خوردن غذا، به پشت دراز بکشد و پاى راست را روى پای چپ بیندازد.
17. در اوّل غذا و آخر آن، اندکی نمک بخورد، یا اوّل غذا و آخر آن کمی سرکه بیاشامد یا اوّل غذا کمی نمک و آخر آن کمی سرکه بخورد.
18. میوهها و سبزیجات را پیش از خوردن، تمیز بشوید.
19. در خوردن میانه‌روی نماید و قبل از سیر شدن دست از غذا خوردن بکشد.
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «… هنگامى که یکى از شما غذا میخورد، یک سوّم شکم را به غذا اختصاص دهد، یک سوّم را برای آشامیدن و یک سوّم دیگر را برای سهولت نَفَس کشیدن خالی نگه دارد…».[2]
20. اوّل روز و اوّل شب غذا بخورد و در بین روز یا شب غذا نخورد.[3]
1. پیش از غذا دستها را بشوید و آنها را خشک نکند.
2. بعد از غذا نیز دستها را بشوید و با دستمال خشک کند.
3. اگر جمعی بر سر سفره نشستهاند، بهتر است ظرف آبی دور داده شده و همه دستشان را بشویند، بدین صورت که پیش از غذا، اوّل میزبان (صاحب غذا) دست خود را بشوید، بعد کسى که طرف راست او نشسته و همین طور تا برسد به کسى که طرف چپ او نشسته است و بعد از غذا، اوّل کسى که طرف چپ میزبان نشسته دست خود را بشوید و همین طور تا به میزبان برسد.
4. روی زمین، متواضعانه بنشیند و غذا بخورد.
5. میزبان پیش از مهمانان شروع به غذا خوردن کند و بعد از همه دست بکشد.
6. اوّل غذا «بِسْمِ اللّه» یا «بِسْمِ اللّهِ الرّحمٰنِ الرّحیٖم» بگوید و اگر سر یک سفره چند نوع غذا باشد، هنگام خوردن هر کدام از آنها نام خداوند متعال را ببرد و کسی که نام خداوند متعال را هنگام شروع به غذا خوردن فراموش کرده، هر موقع یادش آمد، بگوید: «بِسْمِ اللّهِ عَلىٰ أوّله وآخِره».
از جمله دعاهایی که قبل از غذا خوردن روایت شده است، عبارتند از:
الف. «اللَّهُمَّ هَذَا مِنْ مَنِّکَ وَفَضْلِکَ وَعَطَائِکَ، فَبَارِکْ لَنَا فیهِ وَسَوِّغْنَاهُ وَارْزُقْنَا خَلَفاً إِذَا أَکَلْنَاهُ وَرُبَّ مُحْتَاجٍ إِلَیْهِ رَزَقْتَ فَأَحْسَنْتَ، اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا مِنَ الشَّاکِرینَ».
ب. «اللَّهُمَّ اجْعَلْهَا نِعْمَةً مَشْکُورَةً تَصِلُ بِهَا نِعْمَةَ الْجَنَّةِ».
ج. «سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ مَا أَحْسَنَ مَا أَثْبَتَّ لَنَا، سُبْحَانَکَ مَا أَکْثَرَ مَا تُعْطینَا، سُبْحَانَکَ مَا أَکْثَرَ مَا تُعَافینَا اللَّهُمَّ أَوْسِعْ عَلَیْنَا وَعَلىٰ فُقَرَاءِ الْمُسْلِمیٖنَ».
7. بعد از غذا و همچنین قبل از شروع به غذا خوردن و بین آن، خداوند متعال را حمد کند.
از جمله حمدهایی که در روایات برای بعد از غذا خوردن نقل شده، موارد ذیل میباشد:
الف. «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی أَطْعَمَنی هٰذَا مِنْ رِزْقِهِ مِنْ غَیْرِ حَوْلٍ مِنّی وَقُوَّةٍ».
ب. «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی حَمَلَنا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ، وَرَزَقَنا مِنَ الطَّیِّباتِ، وَفَضَّلَنا عَلىٰ کَثیرٍ مِنْ خَلْقِهِ تَفْضیلاً».
ج. «الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی أَطْعَمَنا وَسَقَانا وَکَفَانا وَأَیَّدَنا وَآوَانا وَأَنْعَمَ عَلَیْنَا وَأَفْضَلُ الْحَمْدِ لِلهِ الَّذی یُطْعِمُ وَلٰا یُطْعَمُ».
د. «اللَّهُمَ أَکْثَرْتَ وَأَطَبْتَ وَبَارَکْتَ فَأَشْبَعْتَ وَأَرْوَیْتَ، الْحَمْدُ لِلهِ الَّذی یُطْعِمُ وَلا یُطْعَمُ».
ه . «اللَّهُمَّ هٰذَا مِنْکَ وَمِنْ مُحَمَّدٍ رَسُولِکَ، اللَّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ».
مهمان برای میزبان چنین دعا نماید:
«اللّهُمَّ أَکْثِرْ خَیْرَهُ، اللّهُمَّ بارِکْ لَهُ فیٖما رَزَقْتَهُ وَیَسِّرْ لَهُ أَنْ یَفْعَلَ مِنْهُ خَیْراً وَقَنِّعْهُ بِما أَعْطَیْتَهُ، وَاجْعَلْنا وَإیّاهُ مِنَ الشاکِریٖنَ».
8. با دست راست غذا بخورد.
9. با سه انگشت یا بیشتر غذا بخورد.
10. اگر چند نفر سر یک سفره نشستهاند، هر کسى از غذاى جلوى خودش بخورد.
11. لقمه را کوچک بردارد.
12. غذا را خوب بجود.
13. سر سفره زیاد بنشیند و غذا خوردن را طول بدهد.
14. سعی نماید به جهت احترام غذا و قدرشناسی نسبت به نعمتهای الهی، چیزی از غذا – هرچند اندک – بلا استفاده باقی نماند و این مطلب به اموری محقّق میشود:
الف. باقیماندۀ غذا در دهان – غیر از آنچه با خِلال کردن از لای دندانها خارج میشود – را بخورد.
ب. انگشتها را بمکد یا بلیسد.
ج. داخل ظرف غذا را با لیسیدن و غیر آن پاک کند.
د. مقداری از غذا یا خردههای نان که داخل یا بیرون سفره میریزد را جمع کرده و بخورد؛ ولى در بیابان، جنگل و مانند آن بهتر است آنچه میریزد، براى پرندگان و حیوانات بگذارد.
15. فرد بعد از غذا خِلال[1] نماید؛ البتّه خلال نمودن با چوب ریحان (هر گیاه خوشبو) و شاخۀ انار و نى و برگ درخت خرما مکروه شمرده شده است.
16. بعد از خوردن غذا، به پشت دراز بکشد و پاى راست را روى پای چپ بیندازد.
17. در اوّل غذا و آخر آن، اندکی نمک بخورد، یا اوّل غذا و آخر آن کمی سرکه بیاشامد یا اوّل غذا کمی نمک و آخر آن کمی سرکه بخورد.
18. میوهها و سبزیجات را پیش از خوردن، تمیز بشوید.
19. در خوردن میانه‌روی نماید و قبل از سیر شدن دست از غذا خوردن بکشد.
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «… هنگامى که یکى از شما غذا میخورد، یک سوّم شکم را به غذا اختصاص دهد، یک سوّم را برای آشامیدن و یک سوّم دیگر را برای سهولت نَفَس کشیدن خالی نگه دارد…».[2]
20. اوّل روز و اوّل شب غذا بخورد و در بین روز یا شب غذا نخورد.[3]
[1]. غذاهای باقیمانده در لابلای دندانها را با مسواک و چوب خلال و مانند آن تمیز نماید.
[2]. وسائل الشیعه، ج24، ابواب آداب المائدة، باب1، ص240، ح5.
[3]. البتّه حکم مذکور کلّیّت ندارد و گاهی عواملی مانند ضعف بدن، مریضی و ضرر، نوع فعالیّت بدنی، طولانی بودن مدّت روز، کیفیّت غذا و غیر آن موجب افزایش وعدههای غذایی فرد میشود.
مکروهات غذا خوردن
مسأله 1426. امور ذیل در غذا خوردن، برای انسان مکروه شمرده شده است:
1. غذا خوردن در حال سیری.
2. پرخوری؛ از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «… نزدیک‌ترین حالات بنده به پروردگارش، وقتی است که شکمش پُر نیست و مبغوضترین حالات بنده به پروردگارش، زمانی است که شکمش پُر شده است».[1]
از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده که فرمودند: «دل‌ها را با خوردن و آشامیدن زیاد نمیرانید، زیرا همان طور که زراعت بر اثر آب دادن زیاد از بین میرود، قلبها نیز بر اثر پرخوری میمیرند».[2]
3. غذا خوردن در حال جنابت؛ مگر آنکه وضو بگیرد یا صورت و دستها را بشوید و مضمضه کند و اگر تنها دستها را بشوید کراهت کمتر میشود.
4. خوردن غذای داغ.
5. نگاه کردن به صورت دیگران در هنگام غذا خوردن.
6. فوت کردن و دمیدن در غذا.
7. با دست چپ غذا خوردن؛ البتّه خوردن انگور و انار با دو دست مذموم نیست.
8. غذا خوردن با دو انگشت.
9. تمیز کردن گوشتى که به استخوان چسبیده، طورى که اصلاً چیزى در آن نماند.
10. پوست کندن میوههایى که با پوست خورده میشود.[3]
11. دور انداختن میوه پیش از آنکه فرد کاملاً آن را بخورد؛ البتّه اگر مقدار قابل توجّهى از میوه باقى مانده باشد، تضییع آن اسراف و حرام است.
1. غذا خوردن در حال سیری.
2. پرخوری؛ از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «… نزدیک‌ترین حالات بنده به پروردگارش، وقتی است که شکمش پُر نیست و مبغوضترین حالات بنده به پروردگارش، زمانی است که شکمش پُر شده است».[1]
از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) نقل شده که فرمودند: «دل‌ها را با خوردن و آشامیدن زیاد نمیرانید، زیرا همان طور که زراعت بر اثر آب دادن زیاد از بین میرود، قلبها نیز بر اثر پرخوری میمیرند».[2]
3. غذا خوردن در حال جنابت؛ مگر آنکه وضو بگیرد یا صورت و دستها را بشوید و مضمضه کند و اگر تنها دستها را بشوید کراهت کمتر میشود.
4. خوردن غذای داغ.
5. نگاه کردن به صورت دیگران در هنگام غذا خوردن.
6. فوت کردن و دمیدن در غذا.
7. با دست چپ غذا خوردن؛ البتّه خوردن انگور و انار با دو دست مذموم نیست.
8. غذا خوردن با دو انگشت.
9. تمیز کردن گوشتى که به استخوان چسبیده، طورى که اصلاً چیزى در آن نماند.
10. پوست کندن میوههایى که با پوست خورده میشود.[3]
11. دور انداختن میوه پیش از آنکه فرد کاملاً آن را بخورد؛ البتّه اگر مقدار قابل توجّهى از میوه باقى مانده باشد، تضییع آن اسراف و حرام است.
[1]. وسائل الشیعه، ج24، ابواب آداب المائدة، باب1، ص239، ح1.
[2]. مستدرک الوسائل، ج16، ابواب آداب المائدة، باب1، ص209 و 210، ح4.
[3]. البتّه اگر پوست میوه در هنگام مصرف، آلوده به مواد شیمیایی و سموم دفع آفات و مواد مضرّ دیگر باشد، حکم مذکور شامل آن نمیشود.